بازخوانی سیاست بصری هابز؛ چشم‌اندازی شمایل‌شناختی به لویاتان
محورهای موضوعی : مطالعات میان رشته‌ای در علوم سیاسی
مصطفی انصافی
1
*
,
شجاع احمدوند
2
1 - دانش آموخته دکتری اندیشه سیاسی دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
2 - دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران
کلید واژه: هابز, لویاتان, الهیات مسیحی, الهیات گنوسی و کاته‌خون.,
چکیده مقاله :
مقاله پیشِ رو تلاش می‌کند تا با ارائه خوانشی امروزین از «لویاتان» توماس هابز از منظر شمایل مندرج در دیباچه کتاب یادشده، قرائتی جدید از اندیشه سیاسی وی ارائه دهد. هابز با سکولارسازی الهیات گنوسی تلاش نمود تا دولت را از پروبلماتیک ذات‌گرایی که مشکل همه نظریه‌های سنتی و پیشامدرن دولت بود برهاند و برای نخستینبار از ایدۀ دولت بهمثابه یک «نهاد» رونمایی کرد. نهاد دولت در نظریۀ هابز که ملهم از الهیات گنوسی است، همچون نهادی «بازدارنده» عمل می‌کند که در برابر شرهایی که می‌تواند اجتماع انسان را از بین ببرد، مقاومت می‌کند. در واقع هابز برای نخستینبار ایدۀ بازدارندگی را با سکولارسازی الهیات گنوسی مطرح کرد. این مقاله با استمداد از هرمنوتیک روش‌شناختی «اسکینر»، شمایل مندرج در دیباچۀ لویاتان را همچون یک «متن» مورد خوانش قرار می‌دهد؛ متنی که از یکسو، معنای آن ریشه در نیت و اغراض مؤلف دارد و از سوی دیگر در یک گفت‌وگوی انتقادی دائمی با زمینه اجتماعی- سیاسی زمانه زندگی مؤلف به سر می‌برد و همچنین محل رقابت ایدئولوژی‌های متفاوت است. این مقاله با تأکید بر ایستار «کارل اشمیت» مبنی بر اینکه مدرنیته سیاسی همانا شکل سکولارشده مفاهیم الهیات مسیحی است، نشان می‌دهد که مدرنیته سیاسی، شکل سکولارشده الهیات مسیحی نمی‌تواند باشد؛ بلکه هابز به عنوان بنیانگذار مدرنیته سیاسی، با استمداد از الهیات گنوسی و سکولارسازی آن توانست خوانشی مدرن از دولت ارائه دهد.
Introduction
In this article, the aim is not to address the theoretical issues contained in Leviathan, but rather to confront Hobbes’s visual politics from a philosophical iconographic perspective. Introduction Hobbes’s Leviathan, as one of the most prominent works in the field of modern political thought, is depicted in an icon that has metaphorically become the most prominent political figure in the history of modern political thought. This icon, both in its entirety and in its components, contains elements that, by interpreting and dismantling its foundations, reveal Hobbes’s biopolitical system and the extent of his influence in the field of political thought. In addition, the reason for considering Hobbes’s intellectual work as modern and its difference from other thinkers who were thinking during his lifetime will be revealed.The main question of the article is: What idea did Hobbes intend to convey by choosing this symbol for the introduction to his book? And basically, what elements and ideological foundations does the symbol of Leviathan, despite its powerful theological themes, have that have made it the most prominent figure in modern political thought?
Keywords: Hobbes, Leviathan, Christian theology, Gnostic Theology, katechon
- Introduction and Statement of the Problem
The purpose of this paper is not to delve into the theoretical discussions presented in Leviathan, but rather to engage with Hobbes's political visuality from the perspective of philosophical iconology. The introduction of Hobbes's Leviathan, as one of the most significant works in modern political thought, is adorned with an image that metaphorically became the most prominent political figure in the history of modern political philosophy. This image, both in its entirety and in its individual elements, contains components that, through interpretation and deconstruction, reveal Hobbes’s political biology, and the influence of his work in the realm of political thought becomes apparent. Additionally, this paper will clarify the modern nature of Hobbes's intellectual endeavor and distinguish it from other thinkers of his time. Hobbes frequently utilized iconography in nearly all his works, including Leviathan, The Citizen, and in the preface of his translation of Thucydides's History of the Peloponnesian War. Unlike contemporary book covers, which are often designed without much thought, the icons chosen during the late Middle Ages and the Renaissance carried a specific meaning that is crucial to understanding the works. The goal of this paper is to offer a modern interpretation of the famous icon of Leviathan, designed by the prominent iconographer Abraham Boss, a contemporary of Hobbes. The primary question of the paper is: what idea did Hobbes aim to convey by selecting this particular icon for the preface of his book? Furthermore, despite the image's strong theological undertones, what ideological elements and foundations make this image the most prominent figure in modern political thought? The paper aims to provide a deconstructive re-reading of Hobbes’s work from the perspective of the icon featured in the preface of Leviathan. The hypothesis of this paper is that Hobbes, through this icon, established the foundation for modern biopolitics—a biopolitics constantly fluctuating between security and health.
- Methodology
Contemporary hermeneutic methods are divided into two categories: textual and contextual. Textualists view the text as self-contained, independent of the author's influence and the social-political context, while contextualists argue for a strong relationship between the text, the author, and the socio-political conditions of the author’s time. Among these, Quentin Skinner, a founder of the Cai"ridge school in the history$of political öhought, snught to breate a form of coexmstence between!these tso methods to ad`ress their s`ortcomijgó, resulting in a third methodoìogy. Skinner’s!hermeneuti# methodology aims vo answer the fundameltaL question of whit proce$5res shou|d be fomlowed in the inperpretation of m 4ext. To achieve this, Skinner propnses five steps:
- Placing |he text in its linguistic or itdological conteht, i.e., a collection of writings or prevalent discourses of`the time on similar totics or0share| norms.
- Investigatifg whether the author intmnded to chal,enge or confirm the statõs uuo with their wriving.
- Considering the isste of ideological transformation and examining(mavginal and swb-ideolkgi%S.
- UnDersdanding the velatio~ship between tolitica, ideology and cction, especially iow curtain mdemlogiec qre s`re`d cndhow they affåct political behavior.
- Finally, addressine which ideas and political acdions play a role in promoting and normálizing ideologicad transfoòmation.
In this paper, Skmnner’s interpretive methodology is appli%d to0analyze HoBbes’s intellecvuQl systgm in Leviathan, which sevves as a metaphxsical &oundation for modern polIthcal thougHt.
- R%seirch Findings
Hobbes derivdd the namE "Levyathan" from chapters 40 and 41 of the0book$of Job in t(e Kld estamejt, vhere Leviathcn is depicted`as the most pow%r&ul anä ma3{ive sea creature. These verses describe Meviathan aó a creature that(causes trambling upon being seen, with invingibde Defenses and the power to strike terror. However, upon encoujtering the kcon in the ppeface of Horjes’s Levyathan, none of these de{'riptions are"immediate|y apðarent. Instead, we !re confronted with a human-like figure< }hoså heád anf body are disti&ctly human/ Yet
through magnifycation or through the photographic technhque of "aggrandizEment.& hidden0dimensions of the icon begin to reveal themselves, transforminç its meaning afd unvåiling the hidden$logos within it. Vhis reyuhres enlarging tjå image and focusing on the smaller details, as they change the interpretation of the icon.
The icon’s central message portrays a full-scale battle, symbolized by various emblems. For instance, on one side, there are sharp, argumentative weapons symbolizing scholastic techniques and the dual powers of the Church, both religious and secular. Beneath these religious symbols, there is an image of a council of priests observing a debate. On the right side, under the sword, we see a series of images representing weapons of war, including a castle, a royal crown, cannons, and a shield, ultimately depicting a universal state of warfare. As Hobbes discusses in Chapter 29 of Leviathan, this image symbolizes the beginning of anarchy and chaos, a condition he deeply feared. Hobbes asserts that the destruction of states does not come from external enemies but from internal dysfunctions, such as diseases and anomalies, with the clergy and Church being the chief agents of this disruption. From this, Hobbes portrays a theological struggle between the Church and the state.
- Conclusion
There is no doubt about the theological nature of Hobbes’s political thought. However, many interpreters of Leviathan mistakenly associate Hobbes’s political theology with Christian theology. In fact, Hobbes does not approach theology from a Christian perspective in Leviathan. Instead, we can observe another theological tradition within this work, which is reflected in the famous icon in the preface. Christian theology is based on concepts such as the sanctity of humanity, the divinity of nature, and the justice of nature—none of which appear in Leviathan. Hobbes portrays humanity as inherently wicked and describes the natural state, the original fall of man, as an unjust and war-torn condition. Hobbes believes the state of the world is one of chaos and anarchy, where humanity is not the pinnacle of creation, but instead, humans become predatory and violent. Hobbes’s natural state does not suggest the existence of a rational creator; otherwise, there would be no need for a social contract or civil state. The theology within Leviathan is not derived from Christian theology, but rather from Gnostic theology, where the absolute God is distant from the material world, and a smaller, finite deity (the Demiurge) governs it, much like Hobbes's vision of Leviathan. In Gnostic theology, the world and humanity are corrupt and wicked, and the world is akin to a chaotic abyss that must be restrained until the promised Messiah returns. Many elements of Gnostic theology and nominalist methodology can be seen in the icon in the preface of Leviathan. Hobbes and his iconographer, Abraham Boss, cleverly employed the human figure to depict Leviathan, conveying its finite and small nature. Leviathan is not the omnipotent God of Christian theology, but rather a small, finite god capable of standing against the chaos of the natural state. Unlike Carl Schmitt and Jacob Taubes's views, Leviathan is not a Messiah or savior but a “restrainer” that, from the Gnostic perspective, stands between the anarchic world and the messianic state, preventing the outbreak of evil forces.
References
Agamben, G. (2015). Stasis: Civil war as a political paradigm. Edinburgh University Press.
Bredekamp, H. (2007). Thomas Hobbes’s visual strategies. In P. Springborg (Ed.), The Cambridge companion to Hobbes's Leviathan (pp. 174-198). Cambridge University Press.
Ginzburg, C. (2017). Fear, reverence, terror. Seagull Books.
Hobbes, T. (1997). Leviathan (R. Tuck, Ed.). Cambridge University Press.
Jones, H. (1963). The Gnostic religion: The message of the alien god and the beginnings of Christianity. Beacon Press.
Kristiansson, M., & Tralau, J. (2013). Hobbes’s hidden monster: A new interpretation of the frontispiece of Leviathan. European Journal of Political Theory, 13(3), 299–320.
Martinich, A. P. (2009). The two gods of Leviathan: Thomas Hobbes on religion and politics. Cambridge University Press.
Mussap, C. J. (2019). The plague doctor of Venice. Internal Medicine Journal, 49, 671–676.
Prokurat, M. (1996). Historical dictionary of the Orthodox church. Scarecrow Press.
The Holy Bible. (1996). New King James version. Thomas Nelson.
Taubes, J. (2017). Leviathan as mortal god: On the contemporaneity of Thomas Hobbes. Telos, 181, 48–64.
Tully, J. (1988). An approach to political philosophy (Ideas in context). Cambridge University Press.
Van Straten, R. (1995). An introduction to iconography. Routledge.
اشمیت، کارل (1395) لویاتان در نظریه دولت توماس هابز، ترجمة شروین مقیمی زنجانی، تهران، روزگار نو.
اسکینر، کوئنتین (1398) هابز و آزادی جمهوری‌خواهانه، ترجمة هرمز همایون‌پور، تهران، دنیای اقتصاد.
گیلسپی، مایکل آلن (1398) ریشه‌های الهیاتی مدرنیته، ترجمة زانیار ابراهیمی، تهران، پگاه روزگار نو.
ویور، مری جو (1381) درآمدی بر مسیحیت، ترجمة حسن قنبری، قم، مرکز مطالعات ادیان و مذاهب.
هادی‌نا، محبوبه (1388) «مکاتب گنوسی: خاستگاه و اعتقادات»، تهران، پژوهشنامه ادیان، سال سوم، شماره 5، صص 117-146.
Agamben, Giorgio (2015) Stasis: Civil War as a Political Paradigm. Edinburgh University Press.
Bredekamp, Horst (2007) Thomas Hobbes’s Visual Strategies, in The Cambridge Companion to Hobbes's Leviathan, Edited by Patricia Springborg, Cambridge University Press.
Ginzburg, carlo (2017) Fear, Reverence, Terror. Seagull Books.
Hobbes, Thomas (1997) Leviathan. Edited by Richard Tuck. Cambridge.
Jones, Hans )1963( The Gnostic Religion: The Message of The Alien God and The Beginnings of Christianity. Germany, Beacon Press.
Kristiansson, Magnus and Tralau, Johan (2013) Hobbes’s hidden monster: A new interpretation of the frontispiece of Leviathan. European Journal of Political Theory. 2014, Vol. 13(3), pp 299–320.
Martinich, A. P. (2009) The Two Gods of Leviathan: Thomas Hobbes on Religion and Politics. Cambridge University Press.
Mussap, Christian J. (2019) The Plague Doctor of Venice. Internal Medicine Journal 49.pp 671–676.
Prokurat, Michael) 1996( Historical dictionary of the Orthodox church. USA, Scarecrow Press.
The Holy Bible (1996) New King James Version. Published by Thomas Nelson in Nashville.
Tully, James (1988) An Approach to Political Philosophy (Ideas in Context). Cambridge University Press.
Taubes, Jacob (2017) Leviathan as Mortal God: On the Contemporaneity of Thomas Hobbes. Telos 181.pp 48–64.
Van Straten, Roelof (1995) An Introduction to Iconography. Routledge.
دوفصلنامه علمي «پژوهش سیاست نظری»
شماره سیوششم، پاییز و زمستان 1403: 320- 293
تاريخ دريافت: 26/05/1403
تاريخ پذيرش: 26/08/1403
نوع مقاله: پژوهشی
بازخوانی سیاست بصری هابز؛ چشم‌اندازی شمایل‌شناختی به لویاتان
مصطفی انصافی1
شجاع احمدوند2
چکیده
مقاله پیشِ رو تلاش می‌کند تا با ارائه خوانشی امروزین از «لویاتان» توماس هابز از منظر شمایل مندرج در دیباچه کتاب یادشده، قرائتی جدید از اندیشه سیاسی وی ارائه دهد. هابز با سکولارسازی الهیات گنوسی تلاش نمود تا دولت را از پروبلماتیک ذات‌گرایی که مشکل همه نظریه‌های سنتی و پیشامدرن دولت بود برهاند و برای نخستینبار از ایدۀ دولت بهمثابه یک «نهاد» رونمایی کرد. نهاد دولت در نظریۀ هابز که ملهم از الهیات گنوسی است، همچون نهادی «بازدارنده» عمل می‌کند که در برابر شرهایی که می‌تواند اجتماع انسان را از بین ببرد، مقاومت می‌کند. در واقع هابز برای نخستینبار ایدۀ بازدارندگی را با سکولارسازی الهیات گنوسی مطرح کرد. این مقاله با استمداد از هرمنوتیک روش‌شناختی «اسکینر»، شمایل مندرج در دیباچۀ لویاتان را همچون یک «متن» مورد خوانش قرار می‌دهد؛ متنی که از یکسو، معنای آن ریشه در نیت و اغراض مؤلف دارد و از سوی دیگر در یک گفت‌وگوی انتقادی دائمی با زمینه اجتماعی- سیاسی زمانه زندگی مؤلف به سر می‌برد و همچنین محل رقابت ایدئولوژی‌های متفاوت است. این مقاله با تأکید بر ایستار «کارل اشمیت» مبنی بر اینکه مدرنیته سیاسی همانا شکل سکولارشده مفاهیم الهیات مسیحی است، نشان می‌دهد که مدرنیته سیاسی، شکل سکولارشده الهیات مسیحی نمی‌تواند باشد؛ بلکه هابز به عنوان بنیانگذار مدرنیته سیاسی، با استمداد از الهیات گنوسی و سکولارسازی آن توانست خوانشی مدرن از دولت ارائه دهد.
واژه‌های کلیدی: هابز، لویاتان، الهیات مسیحی، الهیات گنوسی و کاته‌خون.
مقدمه و بیان مسئله
هابز، دکارتِ اندیشۀ سیاسی است؛ به این معنا که همان جایگاهی را که دکارت با کشف سوبژکتیویته مدرن در فلسفه از آن خود کرده است، هابز با کشف سوبژکتیویته سیاسی مدرن اشغال نموده است. همان‌طور که هر زمان به کتاب‌های تاریخ فلسفه مدرن مراجعه می‌کنیم، در بدو ورود با نام دکارت مواجه می‌شویم، در زمان مراجعه به کتب تاریخ اندیشه سیاسی مدرن نیز با نام توماس هابز برخورد می‌کنیم که این خود دلالت بر اهمیت کار فکری وی دارد. در میان معاصران هابز، بسیاری از اندیشمندان همچون واسکوئز، گروسیوس، آلتوسیوس و سوئارس در حوزۀ اندیشۀ سیاسی فعالیت می‌کردند، اما این هابز بود که به عنوان یکی از برجسته‌ترین پدران بنیانگذار اندیشۀ سیاسی مدرن شناخته شد. با لویاتانِ هابز بود که برای نخستینبار، بنیان فکری مدرنیته سیاسی به صورتی بدیع و روشمند تبیین شد؛ به نحوی که حتی هم‌اکنون بعد از قریب به چهارصد سال از انتشار نخست لویاتان، اندیشه‌های سیاسی هابز، همچنان محل نزاع فکری اندیشمندان لیبرالی همچون جان راولز و حتی چپ‌گرایانی مثل آگامبن، اسپوزیتو، آنتونی نگری و هارت است. از اینرو میدان اندیشه سیاسی بعد از هابز در یک گفت‌وگوی انتقادی دائمی با اندیشۀ وی به سر می‌برد.
در این مقاله، هدف پرداختن به مباحث نظری مندرج در لویاتان نیست، بلکه مقصود، مواجهه‌ای از چشم‌انداز شمایل‌شناختی فلسفی به سیاست بصری3 هابز است. مقدمه کتاب لویاتانِ هابز به عنوان یکی از برجسته‌ترین آثار در حوزه اندیشه سیاسی مدرنیته، منقوش به شمایلی است که به صورت استعاری، بدل به بارزترین فیگور سیاسی در تاریخ اندیشه سیاسی مدرن گشته است. این شمایل، هم در کلیت و هم در اجزای خود، واجد عناصری است که با تفسیر و شالوده‌شکنی بنیان‌های آن، منظومه زیست سیاسی هابز عیان شده، حجم تأثیرگذاری وی در ساحت اندیشه سیاسی آشکار می‌گردد. علاوه بر این دلیل مدرن دانستن کار فکری هابز و تفاوت آن با سایر اندیشمندانی که در دوره حیات وی اندیشه‌ورزی می‌نمودند، آشکار خواهد شد.
هابز تقریباً در تمام آثارش از شمایل‌نگاری سود جسته است. هم در لویاتان، هم در
رساله «درباره شهروند» و هم در مقدمه ترجمه کتاب «تاریخ جنگ پلوپونزی» اثر توسیدید، مورخ نامی یونانی، چنین شمایل‌های رازورانه‌ای را می‌توان مشاهده کرد. برخلاف تصاویر روی جلد کتاب‌های امروزین که در نهایتِ بی‌دقتی و صرف خالی نماندن عریضه طراحی می‌شوند، شمایل‌هایی که در اواخر دوران قرون وسطی و همچنین عصر رنسانس برای کتاب‌ها برگزیده می‌شد، حامل بار معنایی خاصی بود که بدون توجه به آنها، فهم اثر ناقص می‌ماند. برای مثال، دیباچه کتاب «علم نوین» اثر جامباتیستا ویکو، فیلسوف و مورخ سیاسی ایتالیایی، رساله «پیشبرد دانش» نوشته فرانسیس بیکن، یا کتاب «تشریح مالیخولیا» تألیف رابرت برتن از جمله آثاری هستند که مقدمه آنها منقوش به شمایلی خاص است که دلالت به وجود سنت دیرپایی شمایل‌نگاری در حوزه دانشِ آن دوره دارد. شمایل‌نگاری4، شاخه‌ای از تاریخ هنر و مرتبط با هنرهای بصری و مضامین و معانی عمیق نهفته در آنهاست. شمایل‌نگاری از واژگان یونانی «eikon» و «graphein» به معنای تصویر و گفتار مشتق شده است (van straten, 1995: 18).
در تفکر مسیحی قرون وسطایی، همه‌چیز در این جهان، رمز بود و به همین سبب استفاده از شمایل و تمثیل‌های رازورانه در این دوره به‌شدت مورد استقبال گفتمان مسلط کلیسایی و همچنین عامه مردم قرار گرفت و اغلب به نحوی طراحی می‌شدند که همگان، حتی مکتبنرفتگان و آنانی که سواد دینی خاصی نداشتند نیز قادر به فهم معنای مندرج در آنها باشند. منبع اصلی شمایل‌نگاری‌ها، کتاب مقدس بود و در واقع این شمایل رازورانه به‌نوعی تفسیر بصری کتاب مقدس محسوب می‌شد و به‌واسطه آنها، کلام خداوند تجسد یافته، خود را به مردم عرضه می‌کرد. در الهیات مسیحی، «صورت»، تجسد خداوند است و باید از تصویر و شمایل برای معرفی هرچه بهتر و بیشتر خداوند برای مردمان استفاده شود. از اینرو شمایل‌نگاری اساساً ریشه الهیاتی دارد و به لحاظ بار ایدئولوژیک همواره قسمی تفکر استعلایی در آن موج می‌زند؛ حتی اگر این شمایل برای مقاصد عرفی و دنیوی به کار رفته شده باشند. شمایل‌ها، تجلیات صورت‌های مثالی آسمانی تلقی می‌شوند. در شمایل‌نگاری، مقصود تزئین و رنگ و لعاب دادن نیست. اغلب شمایل‌های مقدس برای سبک‌های هنری جدید، موضوعیتی نمی‌یابند. شمایل‌ها، تصاویری متبرک و مقدس‌اند و نه اشیای هنری (ویور، 1381: 142).
نقاشان اولیه این شمایل‌ها، بیش از آنکه متوجه بُعد زیبایی‌شناسانه شمایل باشند، به وجوه عبادی و نیایشی توجه داشتند. از اینرو کمال یک شمایل در این بود که بتواند موضوعات و مباحث مذهبی و الهیاتی را به بهترین نحو انتقال داده، معانی خاص را القا نماید. بنابراین این تصاویر و بسیاری از تصاویری که بعدها مشمول عنوان شمایل شدند، هیچ‌کدام حاصل گرایش به جنبۀ تزئینی و هنری شمایل‌ها نیستند؛ بلکه محصولاتی الهیاتی و منحصربه‌فرد در دنیای مسیحیت هستند (Prokurat, 1996: 163).
در هر اثر هنری، فرد قادر است تا سه سطح از معنا را تشخیص دهد که در کنار هم سه سطح یا سه فاز از پژوهش شمایل‌نگارانه را تشکیل می‌دهند. سطح یا فاز نخست، این است که بتوانیم در یک اثر هنری، چیزها را از رابطۀ بینشان به صورت دقیق مورد ملاحظه قرار دهیم. «درون‌مایه» یا «موضوع» (چیزهایی که می‌بینیم، نسبتی که چیزها در کنار هم با یکدیگر دارند) نیز سطح دوم معنا را برمی‌سازد. سطح سوم در بردارنده معنا یا مضمون عمیق یک اثر هنری بهمثابه نیت و مقصود هنرمند است. این سه سطح از پژوهش در معنا به ترتیب تعریف پیشاشمایل‌نگارانه، تعریف شمایل‌نگارانه و تفسیر شمایل‌نگارانه نامیده می‌شوند. علاوه بر این سه سطح از معنا، ما می‌توانیم سطح چهارمی از معنا را نیز تشخیص دهیم که آن را سطح تفسیر شمایل‌شناختی می‌نامیم. دستورکار این سطح، فراسوی پرسش از هنرمند و موضوع اثر هنری است. در این سطح پرسش این است که «چرا این اثر خلق شده است؟» (van straten, 1995: 19).
با توجه به این توضیح، دستورکار مقاله حاضر حول سطح چهارم، یعنی تفسیر شمایل‌شناختی اثر هنری می‌چرخد؛ زیرا هدف این مقاله، صرفاً یافتن قصد و نیت هابز به عنوان مؤلف لویاتان از گزینش این شمایل برای درج در دیباچۀ اثرش نیست، بلکه ارائه تفسیری است تا از روزنه مسائل معاصر، شمایل مذکور را مورد فهم قرار دهیم. انتخاب هابز به اندازه‌ای دقیق، عامدانه و هوشمندانه است که حتی جزئیات این شمایل در نسخه‌ای که برای شاه وقت (چارلز دوم) ارسال می‌کند، دستکاری می‌شود و تفاوت ویژه‌ای با نسخه‌ای دارد که در دسترس عموم مردم قرار می‌گیرد. همین تفاوت، اوج سیاست بصری5 هابز را نشان می‌دهد. البته این ذهنیت بصری، ریشه در سنت مدرسی داشت که به‌نوعی هابز نیز میراث‌خوار آن بود و با وجود همه تلاش‌هایش برای رهایی از بند مدرسی‌گری، در نهایت اندیشه سیاسی وی، مملو از ایستارهای الهیاتی است که در تصویر مندرج در مقدمه لویاتان نیز قابل رصد و پیگیری است.
هدف این مقاله، ارائه تفسیری امروزین از شمایل معروف و شناختهشده لویاتان است که «آبراهام باس»، شمایل‌نگار برجسته هم‌عصر هابز طراحی کرده بود. پرسش اصلی مقاله این است که هابز با گزینش این شمایل برای مقدمه کتابش، قصد القای چه اندیشه‌ای را داشت؟ و اساساً شمایل لویاتان با وجود درون‌مایه‌های قدرتمند الهیاتی، واجد چه عناصر و مبانی ایدئولوژیکی است که این شمایل را بدل به برجسته‌ترین فیگور اندیشه سیاسی مدرن کرده است؟ در واقع قصد این مقاله، بازخوانی شالوده‌شکنانه اثر هابز از چشم‌انداز شمایل مندرج در مقدمه کتاب لویاتان است.
مفروض این مقاله حول این مدعاست که هابز از روزنۀ این شمایل، مبنای زیست سیاست مدرن را بنیان نهاد؛ زیست سیاستی که بر مبنای دو عنصر امنیت و سلامتی دائماً در نوسان است و طی چهار سده بعد نیز رسوبات آن در سیاست کنونی به‌ویژه بعد از شیوع بیماری کووید 19 به‌شدت قابل ادارک‌تر شد.
پیشینه پژوهش
طی سال‌های اخیر، برخی از متون در گسترۀ زبان پارسی در حوزه شمایل‌نگاری و شمایل‌شناسی ترجمه و تألیف شده‌اند؛ ولی تقریباً همه آنها از چشم‌انداز هنر به این موضوع نگریسته‌اند و متأسفانه در حوزۀ شمایل‌شناسی سیاسی به جز اثر «کوئنتین اسکینر»، اثر دیگری به زبان فارسی وجود ندارد. اسکینر در اثرش، «هابز و آزادی جمهوری‌خواهانه»، ضمن تجزیه و تحلیل شمایل مندرج در مقدمه لویاتان، قرائتی کلاسیک از این تصویر ارائه می‌دهد. وی معتقد است که هابز در نیمه فوقانی این شمایل نشان می‌دهد که اگر دین و دولت (قدرت) در دستان یک حاکم واحد باشد، انشقاقی در جامعه ایجاد نخواهد شد و حاکم می‌تواند با تأسیس یک جمهوری نوین و سکولار، مشکل تنازعات اجتماعی و جنگ مدنی را رفع نماید. اسکینر در ادامه تحلیل شمایل‌شناختی خود بیان می‌کند که در نیمه تحتانی شمایل یادشده، هابز خاطرنشان می‌کند که اگر کلیسا و دولت از هم متمایز و دو فضای متفاوت را تشکیل دهند، حاصل کار، جدال‌های کلامی و جنگ داخلی خواهد بود که در نهایت به یک آشوب همه‌جانبه یا به وضعیتی منجر می‌شود که هابز آن را جنگ همه علیه همه مینامد. تحلیل کلاسیک اسکینر، هابز را یکی از عمده پدران بنیانگذار جمهوری‌خواهی مدرن و سکولار معرفی می‌کند و خوانشی مینی‌مالیستی از شمایل لویاتان ارائه می‌دهد (ر.ک: اسکینر، 1398).
مقاله «استراتژی‌های بصری توماس هابز» نوشته هورست بردکمپ6 (2007) که در مجموعه مقالات برگزیده کمبریج درباره لویاتان منتشر شده، از دیگر آثاری است که از منظری شمایل‌شناختی به شمایل لویاتان پرداخته است. بردکمپ معتقد است که به تصویر کشیدن هر عصر تاریخی، یادآور سنت فراموششده دانش بصری است؛ سنتی که هم‌اکنون برای مورخان، ابعاد ژرف، گسترده و زایایی یافته است که نه‌تنها جهان را بازتاب می‌دهد، بلکه حتی آن را می‌سازد. وی معتقد است تحلیلی که ناتوان از پرداختن به قدرت تصاویر در آثار هابز باشد، نمی‌تواند تجزیه و تحلیلی درخور ارزش از اندیشه سیاسی این متافیزیسین قرن هفدهمی ارائه دهد.
بردکمپ در شمایل برگزیده هابز برای لویاتان، انسانی ماشین‌گونه می‌بیند که از دو ساحت سر و اندام‌ها، یعنی بدن و ذهن تشکیل شده است. بدنِ لویاتان، متشکل از اجزایی نامحدود است که در حکم ابزارند؛ اما سر که نماد تعقل و تفکر است، واحد و منفرد به تصویر کشیده شده است. از نظر وی این مهم است که بدانیم تصویر معروف لویاتان که هابز از آن در کتابش استفاده کرده، در سنت شمایل‌نگاری «جوزپه آرچیمبولدو»، نقاش چیره‌دست ایتالیایی طراحی شده است؛ یعنی سنتی که به صورت تخصصی، طرح‌های رازورانه، دوپهلو و مبهم را انعکاس می‌داد. در شمایل لویاتان، بدنِ حاکم از سرهای نامحدودی تشکیل شده که شمایلی فلس‌گونه به حاکم بخشیده‌اند. یعنی حاکم، موجودی انسان- حیوان است و این به گونه‌ای طراحی شده که ترس و وحشت، بدل به مفهوم مرکزی این تصویر شده است. تحلیل بردکمپ در این مقاله، بیش از هر چیزی بر عناصر بصری و هنری موجود در شمایل لویاتان معطوف شده و به همین دلیل از ساحت اندیشه سیاسی فاصله می‌گیرد.
جورجو آگامبن7 (2015) در کتاب «استاسیس: جنگ مدنی بهمثابه پارادیمی سیاسی» با تمرکز بر تصویر لویاتان از منظر شمایل‌شناسی فلسفی تلاش می‌کند تا به تفسیری از اندیشه سیاسی مدرن دست یازد که در واقع امتداد اندیشۀ مندرج در مجلدات هوموساکر است. تفسیر وی بر مبنای دو پرسش اساسی می‌چرخد: حاکم روی چه چیزی ایستاده است؟ در میانۀ نگاه خیره سرهای رو به صورت حاکم چه چیزی رخ می‌دهد؟ آگامبن بر این نظر است که غیبت مردم در شهر و تجمع نامولد و عقیم آنها در بدن حاکم، دلالت بر مؤلفه برسازنده سیاست و اندیشه سیاسی در دوران مدرن دارد؛ مؤلفه‌ای که آگامبن آن را «ademia» به معنای غیبت مردم معرفی می‌کند. از نظر آگامبن، نکته قابل توجه این است که لویاتان بهمثابه انسان مصنوعی یا همان خدای فانی8 هابز (Hobbes, 1997: 106)، در جایگاهی استعلایی و فراسوی جامعه مستقر شده است. این تأکید در واقع در امتداد ایدۀ بنیادین آگامبن در مجموعه آثار معروف به هوموساکر است مبنی بر اینکه حاکم همواره هم فراسوی قانون قرار دارد و هم فراسوی اجتماع و به همین واسطه، اندیشه سیاسی در غرب بیانگر قسمی نیهیلیسم است که در شمایل لویاتان متجلی شده است.
کارلو گینزبورگ9 (2017) در کتاب «ترس، تکریم و ترور» نیز از منظری شمایل‌شناختی، اثر لویاتان را مطالعه نموده، تأکید می‌کند که شمایل مندرج در مقدمه کتاب هابز در واقع تجلی قدرت سکولارشده‌ای است که هابز در تلاش برای تبیین آن بود. از نظر وی، هابز با ادبیاتی الهیاتی در تلاش است تا قدرت دنیوی را تئوریزه نماید. اما مسئله اینجاست که این کار را صرفاً با سکولارسازی مفاهیم و برداشت‌های الهیاتی انجام می‌دهد. نمادهای شمشیر و عصای اسقفی بیانگر مؤلفه «ترس» از خدا، ترس از مرگ و ترس از عقوبت هستند. به عقیده وی، جهان مدرن به‌هیچ‌وجه قرابتی با جهان افسون‌زدودة مدنظر ماکس وبر ندارد؛ زیرا ما در دنیای مدرن نیز شاهد سکولارسازی همان افسون‌ها هستیم. آثاری که از منظر شمایل‌شناختی به لویاتان هابز می‌پردازند، در دو سر گروه راست و چپ قرار دارند و هر یک در تلاشند تا از منظر خود، این اثر تاریخ‌ساز را قرائت کنند؛ اما هر یک، نواقصی دارند که باعث می‌شود زوایایی از این شمایل، مغفول باقی بماند.
این مقاله درصدد است تا با پوشش نواقص مطالعاتی که تا‌کنون درباره این شمایل صورت گرفته، خوانشی جدید از آن ارائه دهد. از منظر این مقاله، شمایل منتخب هابز، معرف یک منظومه زیست سیاسی است که حول مؤلفه ایمنی‌بخشی10 و سلامتی می‌چرخد. به این معنا که هابز با معرفی آفات، مضرات و شرّهای موجود در اجتماع و تلاش برای ایجاد ایمنی در شهروندان به موجب مصون ماندن از این آفات، نوعی فاصله‌گذاری اجتماعی را پیشنهاد می‌دهد که در نهایت به حذف مردم از اجتماع و هضم آنها در بدن سیاسی حاکم منجر می‌شود. این نیهیلیسم مضمر در لویاتان هابز است که بر اساس آن، شهروندان به نام مؤلفه شهروندی از سیاست حذف می‌شوند.
روش پژوهش
روش‌های هرمنوتیکی امروز به دو دستۀ متن‌گرا و زمینه‌گرا تقسیم شده‌اند. متن‌گرایان، متن را خودبسنده و فارغ از نفوذ مؤلف و زمینه اجتماعی و سیاسی می‌دانند و زمینه‌گرایان همواره نسبتی قدرتمند میان متن، مؤلف و شرایط اجتماعی- سیاسی دورۀ مؤلف برقرار می‌کنند. در این میان کوئنتین اسکینر از بنیان‌گذاران مکتب کمبریج در حوزۀ تاریخ اندیشه سیاسی تلاش کرد تا نوعی همزیستی میان این دو روش برای رفع نواقص آنها ایجاد کند و به روش‌شناسی سومی دست یافت. روش‌شناسی هرمنوتیک اسکینر درصدد پاسخگویی به این پرسش اصلی است که در تلاش براي فهم یک متن، چه رویه‌هاي باید اتخاذ نمود. بنا به تصریح خود اسکینر، نسبت به این پرسش، دو پاسخ متعارف یا دو روش‌شناسی رایج ولی متضاد ارائه شده است که هر دو، مقبولیت کمابیش گسترده‌اي دارند؛ نخست، روش‌شناسی معطوف به قرائت زمینه‌اي است که چارچوب یا زمینه11 را تعیین‌کنندۀ معناي هر متن می‌داند و از اینرو فهمِ معنايِ متن را منوط به فهم زمینه‌هاي فکري، دینی، سیاسی و اقتصادي می‌کند و مطابق آن در هر تلاش براي فهم معنا باید آن زمینۀ کلی یا چارچوب نهایی را بازسازي نمود. دیگري روش‌شناسی معطوف به قرائت متنی است که بر استقلال ذاتی متن، به عنوان تنها کلید ضروري برای فهم معناي آن تأکید دارد و هر تلاشی را براي بازسازي زمینۀ اجتماعی، بیهوده تلقی می‌کند (Tully, 1988: 29).
هر دو روش‌شناسی یادشده، از نقایص متعددی رنج می‌برند و ناتوان از ارائه روش کافی یا مناسب براي دستیابی به فهم درست اثر هستند. اسکینر، این دو روش‌شناسی را نقد و در خلال نقدش، روش‌شناسی خاص خود را تدوین می‌نماید. برای نیل به این منظور، وی پنج مرحله را در دستورکار قرار می‌دهد:
1- قرار دادن متن در زمینه زبان‌شناختی یا ایدئولوژیک آن، یعنی مجموعه‌ای از متون نوشتهشده یا رایج در آن زمان، درباره همان موضوعات یا موارد مشابه و مشترک در شماری از هنجارهای مرسوم (Tully, 1988: 8): زمانه حیات هابز به دلیل درگیری‌های مذهبی سیساله و جدال پادشاهان برای کسب مشروعیت در اعمال قدرت، زمانه بروز و نمود نظریه‌های مختلف درباره روش حکمرانی و منشأ قدرت حاکمان بود. از فیلمر تا بُدن و گروسیوس، هر یک در سودای یافتن بهترین توجیه برای روش حکمرانی مدنظر خود بودند. هابز نیز با توجه به این وضعیت آنارشیک فکری و الهیاتی درصدد ارائه نظریه خویش برآمد. وی نیز در لویاتان با مرور اجمالی نظریه‌های مختلف و نقد آنها، نظریه خود را به پیش می‌برد.
2- از نظر اسکینر در مرحله دوم باید بررسی کنیم که منظور مؤلف از نوشتن یک متن از جنس تخالف با وضع موجود بوده یا توافق. به این معنا که مؤلف با نگارش اثر خود، چه كاري انجام می‌دهد يا انجام می‌داده است: از این منظر هابز در لویاتان با رد سرچشمه‌هایی که برای اعمال قدرت حاکم ارائه شده بود، از حق الهی شاهی گرفته تا پدرسالاری، مبنای اعمال حاکمیتی را ارائه کرد که طی آن، قدرت نه از ذات سرمدی خداوند نشأت می‌گرفت و نه طبیعی بود و نه منشعب از قدرت پدرسالارانه.
3- در گام سوم، پژوهشگر باید مسئله تحول ایدئولوژی‌ها را مورد مداقه قرار دهد و در تلاش برای نیل به فهم درستِ نسبتِ این تحولات، به‌ناچار باید به متون حاشیه‌ای و خُرده ایدئولوژی‌ها رجوع نماید: با توجه به این نکته از روش‌شناختی اسکینری باید از منظر شمایل مندرج در دیباچه لویاتان که موضوع بحث مقاله پیشِ رو است، خُرده‌ایدئولوژی‌های دوره هابز را شناسایی کنیم. در شمایل لویاتان از یکسو درگیری‌های الهیاتی را بر سر حق الهی شاهی می‌بینیم و از سوی دیگر، نظریه سکولاریستی حاکمیت. ولی هابز در حین همین شمایل، هر دو نظریه و به‌اصطلاح این دو خُرده ایدئولوژی رایج دوره خود را نقد می‌کند.
4- در گام چهارم، پژوهشگر باید بداند که ارتباط ایدئولوژی سیاسی و کنش سیاسی که اشاعه ایدئولوژی‌های خاصی را به‌خوبی توضیح می‌دهد، چیست و این امر چه تأثیری در رفتار سیاسی دارد: از این روزنه، شمایل مندرج در دیباچه کتاب لویاتان هابز صرفاً یک تصویر نیست، بلکه چراغ راهی برای مبادرت به یک کنش سیاسی خاص است؛ کنشی که بر اساس آن، قدرت دنیوی و الهیاتی باید در دست یک قدرت واحد قرار داشته باشد و خود این قدرت واحد، وامدار قدرتی دیگر نیست. در عین حال این قدرت باید کارکردهایی داشته باشد و در تلاش برای نیل به امنیت هم قلمرو را صیانت نماید و هم بهداشت و سلامت بدن شهروندانش را حفظ نماید.
5- در فاز پنجم و نهایی پژوهش باید به این پرسش پاسخ دهیم که کدام اندیشه‌ها و کنش‌های سیاسی در ترویج و هنجار مرسوم ساختن تحول ایدئولوژیک، نقش دارند؟ غرض اسکینر از طرح این مرحله، روشن ساختن نحوۀ تبدیل ایدئولوژی یک ایدئولوگ مثل هابز به کنش است. اندیشه هابز با وجود همه دشنام‌هایی که متوجه آن بود، همواره در اندیشه اندیشمندان سیاسی بعد او رسوب نمود، تا جایی که دیگر در لاک، روسو، مونتسکیو، کانت و حتی هگل، شاهد برداشت‌های پیشامدرن از قدرت نیستیم و در واقع پرسش از سرمنشأ قدرت، بعد از هابز دیگر دغدغۀ اندیشمندان نبود؛ زیرا بعد از لویاتان و بحث قرارداد اجتماعی گفتمان غالب اندیشه سیاسی، سرمنشأ قدرت را دنیوی می‌دانستند و به جای طرح این پرسش به دنبال چیستی کارکردهای دولت بودند.
در این مقاله تلاش شده تا از منظر روش‌شناسی تفسیری اسکینر و از منظر شمایل معروف مندرج در دیباچه لویاتان هابز، سراسر منظومۀ فکری هابز در این اثر برجسته که در حکم متافیزیک مدرنیته سیاسی به شمار می‌آید، بررسی شود.
نتایج و یافته‌ها
کارل اشمیت در کتاب تأثیرگذار خود با عنوان «لویاتان در نظریۀ دولت توماس هابز: معنا و شکست یک نماد سیاسی» بیان می‌کند که هیچ تصویر یا تعبیری از نظریۀ دولت، به برانگیزانندگی تصویر لویاتان از دولت ارائه نشده است. این تصویر، بیشتر به نمادی اسطوره‌ای شباهت یافته است که مملو از معانی مرموز و پنهانی است. لویاتان در تاریخ طولانی و نظریه‌های سیاسی، تاریخی بسیار غنی از حیث تصاویر و نمادهای رنگارنگ، بت‌ها و تندیس‌ها، الگوها و تصورات ذهنی و تمثال‌ها و تمثیل‌ها، قوی‌ترین و نیرومندترین تصویر است (اشمیت، 1395: 49).
هابز، نام لویاتان را از فصول 40 و 41 کتاب ایوب مندرج در عهد عتیق اقتباس کرده است. در این فصول، لویاتان به عنوان قوی‌ترین و عظیم‌الجثه‌ترین هیولای دریایی تصویر می‌شود. در این آیات و در شرح لویاتان آمده است: «هر کسی بخواهد او را بگیرد، از دیدنش به لرزه می‌افتد و تلاشش نافرجام می‌ماند. هیچ‌کسی جرأت ندارد او را تحریک کند یا در مقابلش بایستد. در تمام دنیا، کسی نیست که با او درگیر شود و جان سالم به در ببرد... پشت او از فلس‌هایی که محکم به هم چسیبیده‌اند، پوشیده شده است، به طوری که هیچ‌چیزی قادر نیست آنها را از هم جدا کند... از دهانش، آتش زبانه می‌کشد... قدرت حیرت‌انگیزی در گردنش نهفته است... دلش مثل سنگ زیرین آسیاب، سخت است... روی زمین، هیچ موجودی مانند او بی‌باک نیست. او سلطان درندگان است و هیچ جانوری به پای او نمی‌رسد» (The Holy bible, 1996: 1189-1190).
اما در اولین مواجهه با شمایل مندرج در مقدمه کتاب لویاتانِ هابز، هیچ‌یک از این توصیفات به چشم نمی‌خورد و حتی برعکس ما با یک موجود انسانی مواجه‌ایم که سری شبیه به انسان دارد و از اندامه‌های انسانی تشکیل شده است. اما با بزرگنمایی یا با اقتباس از ادبیات تخصصی عکاسی، با آگراندیسمان کردن این شمایل، آرامآرام زوایای دیگر قادر به کشف می‌شوند که معنای رازورانه و آن لوگوسِ نهان در این شمایل را متجلی می‌نمایند.
شکل 1- شمایل مندرج در دیباچه نسخه عمومی کتاب لویاتان، 1651
در رأس این فیگور (شکل 1) و خارج از بافت اصلی شهر، حاکم قرار دارد. سرِ حاکم، سرِ یک فرد واحد است، اما اندام‌های فوقانی یعنی دست‌ها، شکم و سینه از هزاران سر تشکیل شده که صورت و زاویه نگاه همه آنها معطوف به سر حاکم است؛ به نحوی که وقتی مخاطب به شمایل می‌نگرد، نمای پشت سر این افراد را می‌بیند (شکل 2).
هدف هابز از اعمال این سیاست بصری، هضم و جذب همه شهروندان در بدنه سیاسی حاکم است، به گونه‌ای که گویی تنها یک سر که نماد و جایگاه اندیشه و تصمیم‌گیری است، وجود دارد و سایر افراد صرفاً اندامه‌های این پیکر را تشکیل می‌دهند. این تمثیل تا به اینجا صرفاً بازتولیدکنندۀ سیاست ارسطویی در رابطه با نسبت میان ارباب و برده است. ارسطو در کتاب سیاست، برده را با تولید12 و ارباب را با پراکسیس13 مرتبط می‌نماید. تولید، کنشی مادی و فارغ از آگاهی است؛ مانند کار یک کارگر در خط تولید یک کارخانه. کارگر صرفاً یک کار تکراری را به صورت مکانیکی و از روی عادت و الگوی استاندارد انجام می‌دهد؛ ولی ارباب به علت بهره‌مندی از هوش و ذکاوت، در حکم فکر و عقل برای این ابزار است. برده در نظر ارسطو، ابزاری دوپاست یا ابزاری زنده و قابل قیاس با دست و پای اربابش.
در شمایل لویاتان، سر نماد تصمیم، تفکر و تعقل است و به حاکم تعلق دارد و اندام‌های دیگر که در حکم ابزاری برای اعمال تصمیم حاکم‌اند، متعلق به شهروندان است. هابز، تأکید وافری بر استفاده از مفهوم شهروند دارد؛ زیرا شهروندی، نوعی تعهد حقوقی فرد نسبت به حاکم و یک دولت را در بردارد و در ازای آن نیز حاکم متعهد به حفظ جان و تأمین امنیت سلامت شهروند می‌شود. دلیل نفرت هابز از مفاهیم بدیلی مانند انبوه خلق که رقیب فکری او یعنی اسپینوزا به کار می‌برد، ریشه در همین مسئله دارد؛ زیرا انبوه خلق، فارغ از تعهد نسبت به حاکم است و از اینرو می‌تواند در برابر او دست به اقدام بزند. سیاست بصری هابز زمانی عیان‌تر می‌گردد که متوجه می‌شویم وی، نسخه‌ای از لویاتان را برای حاکم وقت یعنی چارلز دوم آماده و ارسال می‌کند. اما در این نسخه که مختص حاکم تدارک دیده شده بود، تفاوتی عمده با نسخۀ عمومی به چشم می‌خورد و این تفاوت مبتنی است بر زاویه نگاه شهروندانی که بدنه لویاتان را تشکیل داده‌اند (شکل 3) (Agamben, 2015: 29).
شکل 2- تصویر بزرگنمایی شده از نیم‌تنه فوقانی شمایل لویاتان در نسخه عمومی
در نسخه مختص چارلز دوم، شمایل لویاتان به صورتی کشیده شده که صورت شهروندان و زاویه نگاه آنها، روی به سوی مخاطب دارد و مخاطب آن تصویر، کسی نیست جز چارلز دوم. در واقع هابز قصد دارد چنین القا کند که مقصود از نوشتن این کتاب، ایجاد راهی برای حاکم وقت است تا با اعمال آن در پهنۀ جامعه، جامعۀ سیاسی را به مطلوب‌ترین شکل ممکن قبضه نماید. در واقع مخاطب اصلی لویاتان، کسی نیست جز چارلز دوم.
شکل 3- شمایل تدارک دیده‌شده برای نسخه ارسالی به چارلز دوم
فیگور حاکم، اجزای دیگری نیز دارد. در دست راست حاکم، شمشیر که نماد قدرت کلان و زور است قرار دارد و در دست چپ، عصای اسقفی. در واقع حاکم مدنظر هابز، دو نهاد دین و دولت را در ید اختیار خود دارد و کلیسا از این منظر، نهادی مستقل از حاکمیت مدرن محسوب نمی‌شود. به بیان دیگر، آن گفتمان حوزۀ عمومی و حوزۀ خصوصی که بازمانده سنت اگوستینی و حاصل تفکیک شهر خدا از شهر زمینی بود، با شمایل لویاتان دچار تحول شد و جای خود را به منظومۀ زیست سیاسی بدیعی داد که حتی در آن مذهب و امور دینی نیز فضای مستقل نداشتند، بلکه مذهب نیز امری حاکمیتی در نظر گرفته شد. قسمت تحتانی شمایل، معنای مدنظر هابز را کامل می‌کند. در پایین صفحه و در قسمت‌های راست و چپ، دو ردیف پنج بخشی به موازات یکدیگر قرار دارند (شکل 4).
شکل 4- بزرگنمایی قسمت تحتانی شمایل لویاتان
در ستون پنج‌گانه زیر شمشیر، تصاویر قلعه، توپ جنگی، تفنگ‌ها، نیزه‌ها، درفش‌ها و در نهایت صحنه یک نبرد را می‌بینیم. مطابق با همین ستون و زیر عصای اسقفی که در دست چپ لویاتان قرار دارد، تصاویر یک کلیسا، یک تاج اسقفی، آذرخش، نمادهایی از تمایزگذاری‌های مذهبی سفت و سخت، قیاس‌های منطقی و در نهایت تصویری از شورا را ملاحظه می‌کنیم (اشمیت، 1395: 63). در این قسمت، معنای کلیسا و تاج اسقفی تاحدودی مشخص است، اما درباره تصویر صاعقه، دو تفسیر وجود دارد. برخی از شارحان هابز، این صاعقه را همان نماد آشنایی که در شمایل‌های پیشین نیز به کار برده شده بود می‌دانند؛ یعنی نماد خشم ژوپیتر، خدای خدایان رومی که متناظر با زئوس، خدای خدایان یونانی بود. در واقع صاعقه نماد انتقام‌جویی خدای خدایان در فرهنگ‌های باستانی بوده است. اما هابز در لویاتان