تأثیر اندیشه سیاسی علامه اقبال بر جریانهای سیاسی افغانستان (احزاب جمعیت اسلامی و حرکت اسلامی افغانستان)
محورهای موضوعی : پژوهش سیاست نظری
عبدالرسول حسنیفر
1
*
,
حسین آقا موفق
2
1 - دانشیار گروه علوم سیاسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، ایران
2 - دانش آموخته کارشناسی ارشد علوم سیاسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، ایران
کلید واژه: اندیشه سیاسی, علامه اقبال, افغانستان, جمعیت اسلامی و حرکت اسلامی. ,
چکیده مقاله :
اقبال از جمله متفکرانی است که چه در روزگار خویش و چه پس از مرگ، بر بسیاری از اندیشمندان و جریانهای فکری و سیاسی کشورهای مختلف بهویژه کشورهای اسلامی تأثیر گذاشته است؛ آنسان که میتوان تأثیر مستقیم و غیر مستقیم اندیشه سیاسی او را در شکل گیری و مبارزات سیاسی بسیاری از جریانهای اخیر مسلمان جستوجو کرد. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی تأثیر اندیشه سیاسی علامه اقبال بر جمعیت اسلامی افغانستان و حرکت اسلامی افغانستان به عنوان دو حزب بزرگ اسلامگرای این کشور پرداخته است. از جمله محورهای اندیشه سیاسی اقبال میتوان به وحدت و بیداری اسلامی، استعمارستیزی، استقلالطلبی، بازگشت به خویشتن، اصلاح اندیشه دینی و اجتماع و آرمانشهر او اشاره کرد که بر جریانهای جمعیت اسلامی و حرکت اسلامی افغانستان تأثیرگذار بوده است. با واکاوی متون مرتبط و نیز مصاحبههایی که با آگاهان واقف بر موضوع صورت گرفت، تبیین گردید که این تأثیر بیشتر از رهگذر اشعار حماسی اقبال بر احزاب یادشده صورت گرفته است. همچنین تبیین شد که ایدئولوگهای این دو جریان (برهانالدین ربانی و آیتا... محسنی) بیشتر از دیگران از اندیشه سیاسی علامه اقبال متأثر بوده‌اند. روی هم رفته احزاب یادشده از رهگذر ایدئولوگهای خود نیز از اندیشه سیاسی علامه اقبال تأثیر پذیرفته‌اند.
Allama Iqbal is among the intellectuals whose political thought has influenced many thinkers and political movements in various countries, both during his lifetime and posthumously, particularly in Islamic countries. This article employs a descriptive-analytical approach to examine the impact of Allama Iqbal's political thought on the Jamiat-e-Islami (Islamic Society) and Harakat-e-Islami(Islamic Movement) of Afghanistan, two prominent Islamic-oriented parties in the country. The key aspects of Iqbal's political thought, including Islamic unity and awakening, anti-colonialism, independence, self-renewal, reform of religious and social thinking, and his utopia, have significantly influenced the recent political struggles of Muslim movements. By examining relevant texts and interviews with experts on the subject, it was explained that this influence was mostly through Iqbal's patriotic poems on the mentioned parties. Furthermore, it is revealed that the ideologues of these movements, namely Burhanuddin Rabbani and Ayatollah Mohseni, have been more influenced by Allama Iqbal's political thought compared to others. Overall, the aforementioned parties were also influenced by Iqbal's political thought through their own ideologues.
Allama Iqbal, a prominent poet and thinker of the East, is one of the leaders of the religious reform movement whose thoughts and poetry have significantly influenced the intellectual and political currents in various countries, particularly among Muslim nations. An examination of Iqbal's works reveals several focal points that collectively shape his political thought, analyzing both the crises and their causes, as well as the ideal society and the pathways to achieve it.
Iqbal held a particular affection for Afghanistan, a sentiment notably linked to the country's independence, which was achieved during his time through the resistance of its people against British forces. He regarded Afghanistan's independence as auspicious for the future of Muslims in India, thus placing his hopes on this land. He had a special admiration for Amanullah Khan and Nadir Shah (the kings of Afghanistan during Iqbal's era), which appears to stem from their roles in securing the country's independence during Amanullah Khan’s reign and Nadir Shah’s subsequent protection of it.
Given Iqbal's connection with Afghanistan, his portrayal of this country, and his respect for its kings (Amanullah Khan and Nadir Shah), along with his status as a leading figure in the religious reform movement whose ideas—especially his political thought—have influenced many Islamist movements, it is essential to explore the impact of Iqbal's thoughts on the political landscape of Afghanistan in a standalone article. Therefore, the primary question of this paper is: What is the influence of Allama Iqbal's political thought on political movements in Afghanistan (particularly Jamiat-e Islami and Harakat-e Islami)?
This article employs a descriptive-analytical methodology. Initially, it describes, interprets, and analyzes existing data, followed by conclusions drawn from research questions. To conduct a thorough investigation of the topic, we first provide an overview of Allama Iqbal's political thought and subsequently examine its impact on Jamiat-e Islami and Harakat-e Islami in Afghanistan.
In gathering information, we first consulted Iqbal’s texts and poetry as well as other writings related to his political thought. Following this, we conducted an in-depth analysis of written works from Jamiat-e Islami and Harakat-e Islami that pertain to this article’s subject matter, especially focusing on the works of ideologues from these movements, articles, and other published materials in newspapers and other publications associated with these parties. Additionally, interviews were conducted with several experts familiar with the political movements to understand better Iqbal's influence on them.
Although most of Iqbal’s remaining works are poetic in nature, they all possess a political hue. Iqbal endeavored to address crises while proposing solutions within these works. In some instances, he describes the conditions of his time and society; in others, he articulates visions of an ideal society and pathways to achieve it. The foundation for this political thought lies within a pervasive crisis that has afflicted Muslim countries and deepened over time according to Iqbal’s perspective. Observing the plight of modern humanity and its challenges, particularly among Easterners—especially Muslims—and recognizing the multifaceted impacts of Western influence across various dimensions within Islamic lands underscored the urgent need for revitalization among people in both East and West. Factors such as atheism and secularism in the West and their impact on Eastern cultures, along with Muslims' lagging behind fundamental belief principles, inspired Iqbal’s formulation of his political ideas.
To comprehend this description and Iqbal's proposed solutions to issues, some key themes in his political thought include:
- Unity and Islamic Awakening
- Iqbal's Perspective on the West
- Return to Self
- Revitalization of Religious Thought and Social Reform
- Iqbal's Ideal Society
Considering these themes, Allama Iqbal's political thought has influenced various political movements in Afghanistan, particularly Jamiat-e Islami and Harakat-e Islami.
The impact of Iqbal's ideas on Jamiat-e Islami is most evident in the thoughts of Burhanuddin Rabbani, who led this movement for at least four decades. Rabbani was familiar with Iqbal and frequently referenced him in his speeches. For instance, during a speech regarding Kashmir's situation, he repeatedly addressed Iqbal directly and cited his poetry. Other prominent leaders within Jamiat-e Islami were also influenced by Allama Iqbal; for example, Ahmad Shah Massoud—national hero—had an affinity for poetry and occasionally recited Iqbal’s verses; similarly, Marshal Mohammad Qasim Fahim expressed particular admiration for Iqbal’s poetry and ideas.
Furthermore, manifestations of Allama Iqbal's political thought can be observed in publications associated with Jamiat-e Islami Afghanistan, especially during periods of jihad and resistance. The publication of Iqbal’s heroic poetry in this party's journals undoubtedly served to bolster the morale of Mujahideen fighters while fostering unity among Afghan people as well as instilling an anti-colonial spirit among readers. The political ideas expressed by Allama Iqbal have also influenced poets within this movement; for instance, Mustamand—a poet associated with this group—prefers Iqbal above all others, noting that he was a poet for Islam whose verses were dedicated to awakening Muslims worldwide. Writers, scholars, and senior members of Jamiat-e Islami Afghanistan consider the influence of Allama Iqbal’s political thought on their movement both natural and commendable. They believe that Jamiat-e Islami has benefited more than any other group from Iqbal’s thoughts and poetry—especially during periods of jihad and resistance—drawing upon themes such as unity and awakening among Muslims as well as anti-colonialism.
Similarly, Harakat-e Islami Afghanistan—the first Shia Islamist party that played a significant role during the Afghan people's jihad against communist rule—has also been influenced by Allama Iqbal's political thought. This movement was led by Ayatollah Mohseni—a distinguished Islamic scholar known for advocating unity among different sects within Islam—who was respected by Afghan people for his calls for unity and reconciliation among various Islamic sects. Although traces of Allama Iqbal’s political thought are evident within sections of Harakat-e Islami's manifesto—such as establishing an Islamic justice system based on Quranic laws combined with reason; rejecting colonial dependency; striving for Muslim unity; creating a powerful Islamic presence globally—this influence can also be observed through publications affiliated with this party during periods of jihad where various articles referenced Iqbal’s thoughts and poetry.
Ayatollah Mohseni frequently cited Allama Iqbal’s ideas within his speeches and writings that conveyed messages about awakening, unity against foreign oppression, independence-seeking efforts alongside self-improvement initiatives aimed at societal reform. He acknowledged Western civilization as materially advanced while permitting its utilization but regarded Muslims as superior concerning philosophical foundations and ethical principles—a view shared by Allama Iqbal himself. The ideologue behind Harakat-e Islami (Ayatollah Mohseni) similarly identified excessive mysticism as one factor contributing to Muslim backwardness while emphasizing self-returning efforts towards societal reform akin to those advocated by Allama Iqbal—including equal rights for women. Overall, Allama Iqbal's political thought has profoundly impacted both Jamiat-e Islami and Harakat-e Islami Afghanistan—particularly during periods marked by jihad and resistance—primarily through his heroic poetry that continues to resonate deeply within these movements.
Keywords: Political Thought, Allama Iqbal, Afghanistan, Jamiat-e-Islami (Islamic Society), Harakat-e-Islami(Islamic Movement).
References
AbdulRazak, Mohd Abbas (2011) Iqbal: An Analysis on his Life, Works and Mission, Journal of Islam in Asia, Sp1, No. 4, pp. 365-381.
Ahmad, Javeed (2018) Allama Iqbal and His Concept of Self, International Journal of Research in Humanities, Arts and Literature, vol. 6, issue 2, pp. 309-326.
Akram, Syed Muhammad (1970) Iqbal on the Path of Maulvi, Pakistan, Islamic Lahore.
Afzal Dar, Mohsin (2013) Social Philosophy of Allama Muhammad Iqbal: View on Ummah and Islamic Society, Islamic and Muslim Societies: A Social Science Journal, vol. 6, No. 1.
Arani, Abuzar (2013) "Acquaintance with the Pioneers of Islamic Awakening - Iqbal Lahori", Habal-ul-Mattin scientific-specialist quarterly, third volume, sixth issue, pp. 167-171.
Begzad, Naji (2018) Political Thought of Ostad Rabbani, Kabul, Parand.
Daulat-Abadi, Basir Ahmad (1992) Identification of Afghanistan's Political Parties and Currents, Qom, Fransher.
Fakhr-ul-Islam (2018) Allama Iqbal and the Afghans, Pakistan- Annual Research Journal, vol. No. 54, pp. 83-97.
Haqiqat Rafi, Abdul Rafi (1978) Iqbal Sharq, Tehran, Nouriani Charitable Foundation.
Hasanifar, Abdolrasool (2017) "The Relationship Between Philosophy and Poetry in Iqbal and Plato's Utopia", Modern Wisdom, Research Center for Humanities and Cultural Studies, 9th year, 1st issue, pp. 45-66.
Hashemi, Mohammad (2017) A Journey Through the Islamic-Social Thoughts of Allameh Dr. Mohammad Iqbal Lahori, Tehran, Rozhan.
Iqbal, Javed (1993) Life and Thoughts of Allamah Iqbal Lahori, Volume 1 and 2, translated by Dr. Shahindokht Moghadam (Safiari), Astan Quds Razavi.
Interview with Dr. Khalil Hadaf, a senior member of Jamiat Islami Afghanistan, 26/11/2019.
Interview with Seyyed Jafar Adeli, writer and head of the political commission of the Islamic Movement of Afghanistan, 01/23/2021.
Interview with Seyyed Inayatullah Shadab, university professor and senior member of Islamic Jamiat Afghanistan, 01/26/2021.
Interview with Mohammad Akram Andishmand, writer and researcher and senior member of Jamiat Islami Afghanistan, 11/16/2019.
Jansiz, Ahmed (2008) "The Foundations of Iqbal's Political Philosophy", in: Moj z Khud Raste (Proceedings of Allamah Iqbal Lahori International Conference), Volume 2, Zahedan, University of Sistan and Baluchistan, Center for Subcontinental Studies.
Khosrowshahi, Seyyed Hadi (1991) Islamic Movements of Afghanistan, Tehran, Bureau of Political and International Studies.
Khurram, Sara (2019) Allama Iqbal-Mufakir e Pakistan, 10. 13140/RG. 2. 2. 12024. 90 882.
Lahori, Mohammad Iqbal (1967) Revival of Religious Thought in Islam, translated by Ahmad Aram, Tehran, Regional Cultural Institute.
Lahori, Mohammad Iqbal (1982) Diwan Iqbal Lahori, Tehran, Pegah.
Lahori, Mohammad Iqbal (1991) Generalities of Persian Poems by Maulana Iqbal Lahori, with an introduction by Ahmad Soroush, Tehran, Sanai Library.
Madrasi, Fatemeh (2000) "Iqbal Lahori, Naghme Sarai Bidari", Journal of Faculty of Literature and Human Sciences, University of Tehran, serial number 998, pp. 252-264.
Majduddin, Akbar (2004) "Major Issues of Eastern Countries in the Poems of Iqbal Lahori (Sociological Approach)", Research Journal of Humanities, No. 45-46, pp. 211-230.
Makan (Baqaei), Mohammad (2015) Ferdowsi Abroad (Another Look at the Fundamental Ideas of Iqbal Lahori), Tehran, Triq.
Mohseni, Mohammad Asef (1993) Political, Scientific, Religious, Ethical and Social Theories, Velayat.
Mohseni, Mohammad Asef (1995) Kabul Issues: Answers to a Hundred and More Religious, Social and Political Questions, Kabul, Waqfi.
Mohseni, Mohammad Asef (2008) Religion and Life, Kabul, Balkh Press.
Mohseni, Mohammad Asef (2008) Approximation of Religions: From Opinion to Practice, Tehran, Adian.
Mohseni, Mohammad Asef (2012) Realization of the Unity of the Islamic Ummah, Kabul, Resalat.
Mohseni, Mohammad Asef (2015) A Corner of the History of the Jihad of the Afghan People from the Perspective of Ayatollah Aozma, Mohammad Asef, compiled by Mohammad Reza Qiyam, Kabul, Research Department of Umm al-Mu'minin School, Khadijah Kobari (peace be upon her).
Motahari, Morteza (2003) An Overview of Islamic Movements in the Last Hundred Years, Tehran, Sadra.
Paray, Mohd Rafi; Fulware, Hiralal (2021) Philosophy of Allama Iqbal with Special Reference to the Islamic Society and Culture, International Research Journal of Multidisciplinary Scope (IRJMS), volume 2, issue 1, pp. 9-13.
Parsa, Seyyed Ahmad (2008) "Investigation of Obstacles to the Awakening and Progress of Islamic Societies from the Point of View of Iqbal Lahori", in: Moj z Khod Raste (Collection of Proceedings of Allamah Iqbal Lahori International Conference), Volume 1, Zahedan, University of Sistan and Baluchistan, Center Subcontinent Studies.
Qazi, Uzma (2013) Iqbal’s Urdu Political Poems: The Writer Against Colonialism, Edmonton, Alberta.
Rabbani, Burhan-uddin (2020) Bang Bidari, Kabul, Center for Compiling the Works of the Martyr Leader.
Rabbani, Burhan-uddin (2020) The Leader's Message, Volume 6, Kabul, Center for Compiling the Works of Rehber Martyr.
Rasouli, Yasin (2016) Tradition and Secularism in Afghanistan, Tehran, Irfan.
Saidipour, Abbas (2014) "Iqbal Lahori's Western Studies", Pik Noor, 3rd year, 1st issue, pp. 103-93.
Saket, Mohammad Hossein (2015) Mahtab Sham Sharq (Proposal and Option of Iqbal's Ideology), Tehran, Written Heritage.
Salehi, Koresh (2008) "The West and the East in the Eyes of Iqbal Lahori", in: Moj z Khod Raste (Proceedings of Allamah Iqbal Lahori International Conference), Volume 2, Zahedan, University of Sistan and Baluchistan, Subcontinent Studies Center.
Samsam, Hamid and Dadkhoda Khodayar (2008) "Basics of Khodi Philosophy in Mysteries and Secrets", Muj Zakhod Raste (Collection of Papers of Allameh Iqbal Lahori International Conference), Volume 2, Zahedan, University of Sistan and Baluchistan, Center for Subcontinental Studies.
Shariati, Ali (1973) Iqbal, the Architect of the Renewal of Islamic Thought, Tehran, Shabdiz.
Shariati, Ali (2008) Ma and Iqbal, Tehran, Elham.
“Sometimes the Victory and Intensification of Racism (From Idealism to Reality)” (1992) Esteghamt Magazine (Afghanistan Islamic Movement Magazine), 14th year, number 78, pp. 9-13 and 49.
Sultana, Kishwar (2002) Iqbal’s Political Philosophy and Concept of State, Pakistan Journal of History and Culture, vol. 2, pp. 43-56.
Tanvir, Mohammad Halim (2013) Afghanistan from the Perspective of Allameh Iqbal, Kabul, Dr. Halim Tanvir Foundation.
Vjoudi, Heydari (2013) "Forty Days in the Absence of Marshal Mohammad Qasim Fahim", A Lasting Newspaper, 30 Hamal/April 2014.
Yasin (1986) Iqbal and Afghanistan, Stastham (Afghanistan Islamic Movement Journal), No. 58-59, Qom, Ingleba Street, Afghanistan Islamic Movement Head Office.
Zaheer, M.N. (1992) "It Was Remembered the 116th Anniversary of the Birth of Hakim Ummat Allameh Iqbal", Peshawar Fatah (Publishing Organ of Jamiat Islami Afghanistan), number three.
Zakir Esfahani, Alireza (1998) "A Journey Through the Political Thought of Allameh Muhammad Iqbal Lahori", Farhang, No. 27-28, pp. 305-326.
Zulfiqari, Ghulam Hossein (1991) The Philosophical Influences of Seyyed Jamaluddin Afghani on Allameh Iqbal Lahori, translated by Aminullah Khorasani, Mithaq Khoon Magazine (Publishing Organ of the Association of Writers and Speakers of the Islamic Jamiat of Afghanistan), the second period of publications, the sixth year, issue 12, serial number 90, pp. 45-49.
آرانی، ابوذر (۱۳۹۳) «آشنایی با پیشگامان بیداری اسلامی- اقبال لاهوری»، فصلنامه علمی- تخصصی حبل¬المتین، دوره سوم، شماره ششم، صص 167-171.
اقبال، جاوید (۱۳۷۲) زندگی و افکار علامه اقبال لاهوری، ج۱ و ۲، ترجمه دکتر شهیندخت مقدم (صفیاری)، آستان قدس رضوی.
اکرم، سید محمد (۱۳۴۹) اقبال در راه مولوی، پاکستان، اسلامی لاهور.
بیگزاد، ناجی (۱۳۹۸) اندیشه سیاسی استاد ربانی، کابل، پرند.
پارسا، سید احمد (۱۳۸۸) «بررسی موانع بیداری و پیشرفت جوامع اسلامی از دیدگاه اقبال لاهوری»، در: موج ز خود رسته (مجموعه مقالات همایش بین¬المللی علامه اقبال لاهوری)، جلد 1، زاهدان، دانشگاه سیستان و بلوچستان، مرکز مطالعات شبه¬قاره.
تنویر، محمدحلیم (۱۳۹۳) افغانستان از دیدگاه علامه اقبال، کابل، بنیاد دکتر حلیم تنویر.
جانسیز، احمد (۱۳۸۸) «بنیادهای فلسفه سیاسی اقبال»، در: موج ز خود رسته (مجموعه مقالات همایش بین¬المللی علامه اقبال لاهوری) جلد ۲، زاهدان، دانشگاه سیستان و بلوچستان، مرکز مطالعات شبه¬قاره.
حسنی¬فر، عبدالرسول (۱۳۹۷) نسبت فلسفه و شعر در آرمانشهر اقبال و افلاطون، حکمت معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال نهم، شمارۀ اول، صص 45-66.
حقیقت رفیع، عبدالرفیع (۱۳۵۷) اقبال شرق، تهران، بنیاد نیکوکاری نوریانی.
خسروشاهی، سید هادی (۱۳۷۰) نهضت¬های اسلامی افغانستان، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
دولت¬آبادی، بصیر احمد (۱۳۷۱) شناسنامۀ احزاب و جریانات سیاسی افغانستان، قم، فرانشر.
ذاکر اصفهانی، علیرضا (۱۳۷۷) «سیری در اندیشه سیاسی علامه محمد اقبال لاهوری»، فرهنگ، شماره 27- ۲۸، صص 305- ۳۲۶.
ذوالفقاری، غلام حسین (۱۳۷۰) تأثیرات فلسفی سیدجمال الدین افغانی بر علامه اقبال لاهوری، مترجم امین‌الله خراسانی، مجله میثاق خون (ارگان نشراتی انجمن نویسندگان و سخنوران جمعیت اسلامی افغانستان)، دوردوم نشراتی، سال ششم، شمارده۱۲، نمبر مسلسل ۹۰، صص 45-۴۹.
ربانی، برهان¬الدین (۱۳۹۹الف) بانگ بیداری، کابل، مرکز تدوین آثار رهبر شهید.
--------------- (۱۳۹۹ب) پیغام رهبر، جلد ۶، کابل، مرکز تدوین آثار رهبر شهید.
رسولی، یاسین (۱۳۹۶) سنت و سکولاریزم در افغانستان، تهران، عرفان.
ساکت، محمدحسین (۱۳۸۵) ماهتاب شام شرق (گزاره و گزینه اندیشه¬شناسی اقبال)، تهران، میراث مکتوب.
سعیدی¬پور، عباس (۱۳۸۴) «غرب¬شناسی اقبال لاهوری»، پیک نور، سال سوم، شماره اول، صص 93-۱۰۳.
شریعتی، علی (۱۳۵۲) اقبال معمار تجدید بنای تفکر اسلامی، تهران، شبدیز.
---------- (۱۳۸۸) ما و اقبال، تهران، الهام.
صالحی، کورش (۱۳۸۸) «غرب و شرق در نگاه اقبال لاهوری»، در: موج ز خود رسته (مجموعه مقالات همایش بین¬المللی علامه اقبال لاهوری)، جلد ۲، زاهدان، دانشگاه سیستان و بلوچستان، مرکز مطالعات شبه¬قاره.
صمصام، حمید و دادخدا خدایار (۱۳۸۸) «مبانی فلسفه خودی در اسرار و رموز»، موج زخود رسته (مجموعه مقالات همایش بین¬المللی علامه اقبال لاهوری) جلد ۲، زاهدان، دانشگاه سیستان و بلوچستان، مرکز مطالعات شبه¬قاره.
ظهیر، م.
ن.
(۱۳۷۱) به یاد بود صدوشانزدهمین سالروز پیدایش حکیم امت علامه اقبال، پشاور فتح (ارگان نشراتی جمعیت اسلامی افغانستان)، شماره سوم.
گاهی پیروزی و تشدید نژادگرایی (از آرمان¬گرایی تا واقعیت) (۱۳۷۱) مجله استقامت (نشریه حرکت اسلامی افغانستان)، سال چهاردهم، شماره ۷۸، صص 9-۱۳ و ۴۹.
گفت¬وگو با شاعر جوان و بادرک برادر مستمند (۱۳۶۷) پشاور، مجاهد (بیانگر اهداف انقلابی جمعیت اسلامی افغانستان)، کمیته¬ فرهنگی آمریت نشرات، شماره ۱۵.
لاهوری، محمد اقبال (۱۳۴۶) احیای فکر دینی در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران، مؤسسه فرهنگی منطقه¬ای.
--------------- (۱۳۶۱) دیوان اقبال لاهوری، تهران، پگاه.
--------------- (۱۳۷۰) کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال لاهوری، با مقدمه احمد سروش، تهران، کتابخانه سنایی.
ماکان (بقایی)، محمد (۱۳۹۵) فردوسی بیرون مرز (نگاهی دیگر به اندیشه¬های بنیادی اقبال لاهوری)، تهران، ترفند.
مجدالدین، اکبر (۱۳۸۴) «مسائل عمده کشورهای شرقی در اشعار اقبال لاهوری (رویکرد جامعه‌شناختی)»، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 45- ۴۶، صص 211-۲۳۰.
محسنی، محمدآصف (۱۳۷۲) نظریات سیاسی، علمی، دینی، اخلاقی و اجتماعی، ولایت.
---------------- (۱۳۷۴) مسائل کابل: جواب یکصد و چند سوال دینی، مذهبی، اجتماعی و سیاسی، کابل، واقفی.
---------------- (۱۳۸۵) دین و زندگانی، کابل، مطبعه بلخ.
---------------- (۱۳۸۷الف) تقریب مذاهب؛ از نظر تا عمل، تهران، ادیان.
---------------- (۱۳۸۷ب) نقش اسلام در عصر حاضر، کابل، مطبعه بلخ.
---------------- (۱۳۹۱) تحقق اتحاد امت اسلامی، کابل، رسالت.
---------------- (۱۳۹۴) گوشه¬ای از تاریخ جهاد مردم افغانستان از نگاه حضرت آیت¬الله العظمی محسنی، گردآورنده محمدرضا قیام، کابل، بخش تحقیقات مدرسه ام¬المؤمنین خدیجه کبری علیها السلام.
----------------- (۱۳۹۶) برگی دیگر، از فعالیت¬های احزاب جهادی، کابل، مرکز حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله محسنی.
مدرسی، فاطمه (۱۳۷۹) «اقبال لاهوری، نغمه¬سرای بیداری»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره پیاپی 998، صص 252-۲۶۴.
مصاحبه با دکتر خلیل هدف، عضو ارشد جمعیت اسلامی افغانستان، 26/11/1399.
مصاحبه با سید جعفر عادلی، نویسنده و رئیس کمیسیون سیاسی حزب حرکت اسلامی افغانستان، 23/01/1400.
مصاحبه با سید عنایت¬الله شاداب، استاد دانشگاه و عضو ارشد جمعیت اسلامی افغانستان، 26/01/1400.
مصاحبه با محمداکرام اندیشمند، نویسنده و پژوهشگر و عضو ارشد جمعیت اسلامی افغانستان، 16/11/1399.
مطهری، مرتضی (۱۳۸۲) بررسی اجمالی نهضت¬های اسلامی در صد سالۀ اخیر، تهران، صدرا.
وجودی، حیدری (1393) چهل روز در نبود مارشال محمدقسیم فهیم، روزنامه¬ای ماندگار، ۳۰ حمل/ فروردین ۱۳۹۳).
هاشمی، محمد (۱۳۹۷) سیری در اندیشه¬های اسلامی- اجتماعی علامه دکتر محمد اقبال لاهوری، تهران، روزنه.
یاسین (۱۳۶۵) اقبال و افغانستان، استقامت (نشریه حرکت اسلامی افغانستان)، شماره ۵۸-۵۹، قم، خیابان انقلاب، دفتر مرکزی حرکت اسلامی افغانستان.
AbdulRazak, Mohd Abbas (2011) Iqbal: An Analysis on his Life, Works and Mission, Journal of Islam in Asia, Sp1, No. 4, pp 365-381.
Afzal Dar, Mohsin (2013) Social Philosophy of Allama Muhammad Iqbal: view on Ummah and Islamic Society, Islamic and Muslim Siocieties: A Social Science Journal, vol. 6, No. 1.
Ahmad, Javeed (2018) Allama Iqbal and His Concept of Self, International Journal of Research in Humanities, Arts and Literature, vol. 6, issue 2, pp 309-326.
Fakhr-ul-Islam (2018) Allama Iqbal and the Afghans, Pakistan- Annuall Research, Journal, vol. No 54, pp. 83-97.
Khurram, Sara (2019) Allama Iqbal-mufakir e Pakistan, 10. 13140/RG. 2. 2. 12024. 90 882.
Paray, mohd Rafi; Fulware, Hiralal (2021) Philosophy of Allama Iqbal with special reference to the Islamic society and Culture, international Research Journal of Multidisciplinary Scope (IRJMS), volume 2, issue1, pp9-13.
Qazi, Uzma (2013) Iqbal’s Urdu Political Poems: The Writer Against Colonialism, Edmonton, Alberta.
Sultana, Kishwar (2002) Iqbal’s Political Philosophy and Concept of State, Pakistan Journal of History and Culture, vol. 2, pp 43-56.
دوفصلنامه علمي «پژوهش سیاست نظری»
شماره سی و پنجم، بهار و تابستان 1403: 346- 313
تاريخ دريافت: 19/10/1401
تاريخ پذيرش: 01/12/1402
نوع مقاله: پژوهشی
تأثیر اندیشه سیاسی علامه اقبال بر جریانهای سیاسی افغانستان
(احزاب جمعیت اسلامی و حرکت اسلامی افغانستان)
عبدالرسول حسنیفر1
حسین آقاموفق2
چکیده
اقبال از جمله متفکرانی است که چه در روزگار خویش و چه پس از مرگ، بر بسیاری از اندیشمندان و جریانهای فکری و سیاسی کشورهای مختلف بهویژه کشورهای اسلامی تأثیر گذاشته است؛ آنسان که میتوان تأثیر مستقیم و غیر مستقیم اندیشه سیاسی او را در شکل گیری و مبارزات سیاسی بسیاری از جریانهای اخیر مسلمان جستوجو کرد. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی تأثیر اندیشه سیاسی علامه اقبال بر جمعیت اسلامی افغانستان و حرکت اسلامی افغانستان به عنوان دو حزب بزرگ اسلامگرای این کشور پرداخته است. از جمله محورهای اندیشه سیاسی اقبال میتوان به وحدت و بیداری اسلامی، استعمارستیزی، استقلالطلبی، بازگشت به خویشتن، اصلاح اندیشه دینی و اجتماع و آرمانشهر او اشاره کرد که بر جریانهای جمعیت اسلامی و حرکت اسلامی افغانستان تأثیرگذار بوده است. با واکاوی متون مرتبط و نیز مصاحبههایی که با آگاهان واقف بر موضوع صورت گرفت، تبیین گردید که این تأثیر بیشتر از رهگذر اشعار حماسی اقبال بر احزاب یادشده صورت گرفته است. همچنین تبیین شد که ایدئولوگهای این دو جریان (برهانالدین ربانی و آیتا... محسنی) بیشتر از دیگران از اندیشه سیاسی علامه اقبال متأثر بوده‌اند. روی هم رفته احزاب یادشده از رهگذر ایدئولوگهای خود نیز از اندیشه سیاسی علامه اقبال تأثیر پذیرفته‌اند.
واژه‌هاي کلیدی: اندیشه سیاسی، علامه اقبال، افغانستان، جمعیت اسلامی و حرکت اسلامی.
مقدمه
علامه اقبال، شاعر و متفکر بزرگ شرق یکی از سردمداران نهضت اصلاح دینی است که با اندیشه و شعر بر جریانهای فکری و سیاسی کشورها بهویژه کشورهای مسلمان تأثیرگذار بوده است. با بررسی آثار اقبال میتوان بر محورهایی تمرکز کرد که در مجموع شکل دهندۀ اندیشه سیاسی او هستند، که در آن هم بحران و علت آن تحلیل میشود و هم آرمانشهر و راه رسیدن به آن.
علامه اقبال با عشق و علاقهمندی خاصی به افغانستان مینگریست. البته نکته برازنده این اشتیاق، کسب استقلال افغانستان بوده که در زمان او از مقابله مردم این کشور با قوای انگلیس به دست آمده بود. اقبال، استقلال افغانستان را برای آینده مسلمانان هندوستان به فال نیک می‌گرفت و از همین جهت چشم امید به این سرزمین دوخته بود. به اماناللهخان و نادرشاه (شاهان افغانستان در زمانه اقبال) ارادت خاصی داشت. البته به نظر میرسد تنها دلیل این ارادت، کسب استقلال این کشور در زمان اماناللهخان و در ضمن صیانت نادرخان از آن بوده است.
با توجه به ارتباط اقبال با افغانستان، توصیف او از این کشور و ارادت او به شاهان افغانستان (اماناللهخان و نادرخان) و همچنان با توجه به اینکه اقبال از سردمداران نهضت اصلاح دینی است و اندیشههای او بهویژه اندیشه سیاسی او بر بسیاری از جریانهای اسلامگرا تأثیرگذار بوده است، ضرورت دارد تأثیر اندیشههای اقبال بر جریان سیاسی افغانستان در یک مقاله مستقل بررسی شود. بر این اساس پرسش اصلی این مقاله، تأثیر اندیشه سیاسی علامه اقبال بر جریانهای سیاسی افغانستان (جمعیت اسلامی و حرکت اسلامی) است.
در این مقاله از روش توصیفی- تحلیلی استفاده شده است. نخست به توصیف، تفسیر و تحلیل دادههای موجود خواهیم پرداخت و متعاقب آن با توجه به دریافتها نتیجهگیری خواهیم نمود. اما برای بررسی دقیق موضوع نخست، سیری گذرا در اندیشه سیاسی علامه اقبال خواهیم داشت و سپس تأثیر اندیشه سیاسی او بر احزاب جمعیت اسلامی و حرکت اسلامی افغانستان را بررسی خواهیم کرد.
در گردآوری اطلاعات، نخست به متون و اشعار اقبال و سایر متون مرتبط به اندیشه سیاسی او مراجعه میشود و متعاقب آن واکاوی عمیق در آثار مکتوب احزاب جمعیت اسلامی و حرکت اسلامی که مرتبط به موضوع این مقاله باشد، بهویژه آثار ایدئولوگهای این جریانها، مقالات و سایر متون نشرشده در جراید و دیگر نشریههای احزاب یادشده خواهیم داشت. علاوه بر این درباره شناخت جریانهای سیاسی و تأثیرگذاری اندیشه اقبال بر آنها با برخی صاحبنظران واقف بر موضوع، مصاحبههایی نیز صورت خواهد گرفته است.
پیشینه و ضرورت انجام تحقيق
محمدحلیم تنویر (۱۳۹۳) در کتابی با عنوان «افغانستان از دیدگاه علامه اقبال» ضمن آوردن زندگینامه و معرفی آثار اقبال، درباره نگاه خوشبینانه و ارتباطی که او با چند تن از شاهان افغانستان (احمدشاه ابدالی، امان الله خان، نادرشاه و ظاهرشاه) داشته و نیز درباره علاقهمندیای که به مشاهیر و مردم مبارز و سلحشور افغانستان داشته اشاره شده است. همچنین به سفر اقبال به افغانستان و نیز اشعاری که شعرای افغانستانی در وصف و مدح او سروده‌اند، پرداخته شده است.
عبدالرسول حسنیفر (۱۳۹۷) در پژوهشی با عنوان «نسبت فلسفه و شعر در آرمانشهر اقبال و افلاطون» ابتدا به این نتیجه رسیده است که اقبال و افلاطون هر دو در اندیشۀ خود، صورتی از آرمانشهر را با جزئیات و لوازم مختلف آن طراحی و سامان‌دهی نموده‌اند. هر دو متفکر در ترسیم آرمانشهر خود، ابتدا به توصیف وضعیت موجود و مشکلات زمانۀ خود پرداخته و با آسیبشناسی از جهت معرفتی و هستی‌شناسی به دنبال ترسیم وضعیت مطلوب و راه رسیدن به آن بوده‌اند.
ابوذر آرانی (۱۳۹۳) در پژوهش خود با عنوان «آشنایی با پیشگامان بیداری اسلامی اقبال لاهوری» ضمن معرفی اقبال، به بیداری اسلامی در اندیشههای او پرداخته و به این نتیجه رسیده است که وحدت گرایی از دغدغههای فکری و بیداری اسلامی از آرزوهای بزرگ اقبال لاهوری است. او این آرزو و اندیشه را در قالب اشعار خویش به مسلمانان جهان هدیه کرده است. با واکاوی دیوان او به این نتیجه می‌رسیم که اعتقادات اقبال، تمام کشورهای اسلامی را شامل میشود. او متفکری بود که زاویهدید و افق دید جهانی داشت و معتقد بود که ملت اسلام در محدودۀ جغرافیایی خاصی نمی‌گنجد و همه مسلمانان، مساوی و برابرند.
علی شریعتی (۱۳۸۸) در کتابی با عنوان «ما و اقبال»، علامه اقبال را شخصیتی «علیگونه» معرفی مینماید؛ از اینجهت که اقبال هم مرد سیاست بود، هم مرد عرفان و شعر و ادب و هم مرد فلسفه و علم و غیره.
محمدعباس عبدالرزاق (۲۰۱1) در پژوهشی با عنوان «اقبال: تحلیلی بر زندگی، کارکردها و رسالت او» تصریح نموده است که اقبال به طور جدی تأکید کرد که مسلمانان باید به تعالیم قرآن عمل کنند و از مسلمانان خواست که همه چیزهایی را که از نظر علم و دانش و فنآوری خوب هستند، بیاموزند و بخشهای زشت تمدن غرب را کنار بگذارند.
دکتر فخرالاسلام (۲۰۱۸) در مقالهای با عنوان «علامه اقبال و افغانها» به این نتیجه رسیده است که علت جلب توجه علامه اقبال به افغانستانیها و سرزمینشان، میهن‌دوستی، دینداری، حفظ ارزشهای اخلاقی و استقلالدوستی بوده است. وی تذکر داده است که علاقه علامه اقبال به افغانستان در حد سخن باقی نمانده، بلکه او برای استقلال ۱۹۱۹ و بعد برای حفاظت از استقلال به حکمرانان افغانستان پول اهدا کرد و از میان شخصیتهای افغانستان، دوستیِ فوقالعادهای با نادرشاه داشت. نادرشاه در سال ۱۹۳۳، اقبال را به افغانستان دعوت کرد و از این دعوت، هر دو طرف سود بردند؛ به طوری که اقبال از کشور مورد علاقهاش دیدن کرد و افغانستان، چیزهای زیادی از او آموخت.
همچنین تحقیقات فراوان دیگری نیز درباره افکار و اندیشۀ سیاسی اقبال و تأثیرگذاری آن بر جریانهای سیاسی و متفکران و اندیشمندان جوامع اسلامی صورت گرفته است، اما با توجه به بررسی انجامشده تاکنون هیچ تحقیق مستقلی به موضوع این پژوهش نپرداخته و از اینجهت این مقاله دارای وجوه نوآورانه است. این پژوهش افزون بر تبیین مسئله یادشده، منتج به شناخت بیشتر اندیشه سیاسی علامه اقبال و آشنایی بیشتر با جریانهای جمعیت اسلامی و حرکت اسلامی افغانستان خواهد شد و از اینجهت نیز دارای اهمیت است.
سیری در اندیشه سیاسی علامه اقبال
هرچند بیشتر آثار بهجایمانده از اقبال به صورت شعر است، همه آنها دارای صبغه سیاسی است. اقبال سعی نموده تا در این آثار، ضمن شرح و توصیف بحران، به حل و پاسخ مسائل بپردازد. در جایی از آثارش، وضعیت زمانه و جامعه را توصیف میکند و در جایی، سخن از آرمانشهر و راه رسیدن به آن را بیان میدارد. در واقع بستر و زمینه این اندیشه سیاسی، بحران فراگیری است که دامنگیر کشورهای مسلمان شده است و روزبهروز از نظر اقبال عمیقتر میشود. مشاهدۀ وضعیت انسان جدید و مشکلات او، اوضاع نابسامان شرقیان، بهویژه مسلمانان و تأثیرات همهجانبه غرب در ابعاد مختلف در بلاد اسلامی و در نتیجه نیاز به تجدید حیات انسان در شرق و غرب، بی دینی و الحاد در غرب و تأثیر آن بر فرهنگ شرقیان و حتی عقبماندگی مسلمانان از اصول اساسی اعتقادی از عواملی بود که اقبال با الهام از آنها، اندیشه سیاسی خود را شکل داد (ذاکر اصفهانی، ۱۳۷۷: ۳۰۶).
برای شناخت این توصیف و راهحل مسئله اقبال باید به صورت مختصر به برخی از مهمترین محورهای اندیشه سیاسی او اشاره شود:
وحدت و بیداری اسلامی
یکی از مؤلفههای اساسی اندیشه سیاسی اقبال، وحدت و بیداری است که با محور اسلام به دست می‌آید. اقبال در اشعار خود، ندای وحدت و بیداری سر داده و شرقیان بهویژه مسلمانان را به این دو مهم فراخوانده است؛ به طوری که به زعم برخی از متفکران وحدت و بیداری اسلامی، دو بال اندیشه سیاسی اقبال و عامل ماندگاری او در قلب مسلمانان جهان است (آرانی، ۱۳۹۳: ۱). بلی اقبال میخواست مسلمانان، یک ملت شوند تا چون اختر پریشان نباشند و صد گره بر کارشان نیفتد. از همینرو مسلمانان را یک ملت خوانده و وحدت جهان اسلام را در ملت و کشور خاصی محدود ندانسته است (پارسا، ۱۳۸۸: ۱۶۴). از اینرو معتقد است که تنها مرز و بوم مسلمانان اسلام است و بس:
قلب ما از هند و روم و شام نیست |
| مرز و بوم ما به جز اسلام نیست |
|
| (لاهوری، ۱۳۷۰: ۷۶) |
مراد اقبال از امت اسلامی، یک جامعه جهانی به دور از همه مسائل طبقه، رنگ، نژاد،
ملیت، سرزمین و... بود و اساس این ملت را در تبعیت از پیامبر اسلام میدانست (Afzal dar, 2013: 78-79). اما به باور او، مسلمانان از اسلام و تعالیم پیامبر دوری گزیده‌اند و همین امر باعث انحطاط آنان شده است:
تا شعار مصطفی از دست رفت |
| قوم را رمز بقا از دست رفت |
سوز او تا از میان سینه رفت |
| جوهر آیینه از آیینه رفت |
|
| (لاهوری، ۱۳۷۰: ۸۷ و ۳۹۸) |
از همین جهت اقبال ندای بیداری و بازگشت به خویشتن سر میدهد و مسلمانان را به وحدت و همگرایی فرامیخواند. در جهانبینی آرمانی اقبال، همه مسلمانان از یک اصل واحدند، زیرا آنچه مایۀ وحدت و برادری و یگانگی یک ملت میشود، وحدت در عقیده است، نه وحدت وطنی و محدودۀ جغرافیایی (مدرسی، ۱۳۷۹: ۲۶۳) و مؤلفه اصلی ایمان مسلمان را خدای واحدی میداند که چگونه زیستن را از طریق قرآن کریم به آنان ارشاد نموده است (khurram, 2019: 6).
اقبال میخواست مسلمانان از کرانههای اقیانوس اطلس تا اقیانوس هند و آسیای مرکزی، امت واحد شوند. متفکرانی مانند اقبال درست تشخیص داده بودند که علت بدبختی مسلمانان، پراکندگی آنان است (هاشمی، ۱۳۹۷: ۲۰۵). از همینرو اقبال پیوسته برای وحدت و بیداری مسلمانان تلاش مینمود و بنا بر قول جاوید اقبال، «او (علامه اقبال) سه راه برای اتحاد کشورهای اسلامی در نظر داشت: اول، تأسیس یک کشور بزرگ از مجموع کشورهای مسلمان که در حال حاضر آسان نیست؛ دوم، ایجاد فدراسیون یا کنفدراسیون که شامل کشورهای اسلامی باشد و آن نیز شاید ناممکن نباشد؛ و سوم، انعقاد قراردادها و موافقتنامههای فرهنگی، اقتصادی و نظامی بین کشورهای مسلمان که این راه بیشتر عملی به نظر میرسد و بر اساس همین اصول میتوان رفتهرفته تمام کشورهای اسلامی آزاد و مقتدر را به وحدت نزدیک کرد» (اقبال، ۱۳۷۲، ج۲: ۸۷۳).
نگاه اقبال به غرب
یکی دیگر از اصول اساسی اندیشه سیاسی علامه اقبال، نگاه او به غرب یا اندیشه ضد استعماری و ستیز با غرب مادیگراست. او به غرب می‌تازد، زیرا تمدن آن را غرق در مادیگرایی و به دور از معنویت میدانست. از اینرو بنا بر قول استاد مطهری، او (اقبال) ضمن دعوت به فراگیری علوم و فنون غربی، مسلمانان را از هرگونه غربگرایی و شیفتگی نسبت به «ایسم»های غربی، برحذر میداشت (مطهری، ۱۳۸۲: ۵۰)؛ زیرا او از نزدیک، مظاهر فرهنگی غرب را بررسی نمود و به تجزیه و تحلیل ارزشهای برآمده از آن پرداخت و تذکر داد که شرقیان نباید بدون توجه به ارزشهای حقیقی فرهنگ غرب، فریفته ظواهر آن شوند (ماکان، ۱۳۹۵: ۸۹). به باور اقبال در فرهنگ وارداتی غرب، چیزی برای تحکیم فردیت جوانان شرقی و انگیزه برای تحرک آنان وجود ندارد (جانسیز، ۱۳۸۸: ۲۶۳). از اینرو جوانانی را که چشم به ظواهر فرهنگ غرب دوخته‌اند و به اعماق آن توجه ندارند، مورد انتقاد تند قرار میدهد:
علم و فن را ای جوان شوخ و شنگ |
| مغز می‌باید نه ملبوس فرنگ |
|
| (لاهوری، ۱۳۶۱: ۴۰۴) |
اقبال در میان دو پایگاه متعصب که در جوامع آسیایی و آفریقایی در برابر غرب موضع گرفته‌اند، پایگاه سومی را اعلام میکند. آن دو پایگاه یکی میگوید باید کاملاً فرنگی شویم؛ باید تمدن غرب را پذیرفت و هرچه را در مغایرت با آن است، دور ریخت؛ و دومی با هرگونه اخذ و اقتباس از غرب دشمنی میورزد (شریعتی، ۱۳۵۲: 93-۹۴). اما اقبال، بخشی از فرهنگ و تمدن غرب را که مورد پسندش بود، در پوشش فرهنگ و تمدن شرقی- اسلامی مطرح نمود و حتی روی آوردن به آن را به منظور بهرهوری نفی نکرده است (ماکان، ۱۳۹۵: ۸۹). او به ارزشهای علمی غرب و تحقیقات و فعالیتهای علمی آنان حرمت گذاشته و تلاشهای خستگیناپذیرشان را در مهار طبیعت می‌ستاید، اما جنبههای صرفاً ظاهری و جلوههای هیجانانگیز و فریبندۀ تمدن غرب را به شدت رد مینماید (جانسیز، ۱۳۸۸: ۲۶۲) و میگوید:
|
| فتنهها در آستین او نگر |
از فریب او اگر خواهی امان |
| اشترانش را ز حوض خود بران |
|
| (لاهوری، ۱۳۶۱: 291) |
بازگشت به خویشتن
علامه اقبال پیوسته مخاطبانش را به بازگشت به خویشتن و دوری از دیگران
فراخوانده، میخواست این خیال باطل را که گویا استعمار آورنده آبادانی و رفاه است از سر دور کنند و خود به فکر ایجاد روزگار مرفه باشند. او در اشعار خود بارها به این مهم (بازگشت به خویشتن) تأکید نموده و توسعۀ جوامع مسلمان را در گروی سعی و تلاش خودی دانسته است:
مثل آیینه مشو محو جمال دگران |
| از دل و دیده فروشوی خیال دگران |
در جهان بال و پر خویش گشودن آموز |
| که پریدن نتوان با پر و بال دگران |
|
| (لاهوری، ۱۳۷۰: ۲۵۴) |
همینسان در ابیات زیر، راه نجات مسلمانان را تنها در بازگشت به خویشتن دانسته و «تکیه جز بر خویش کردن» را کافری خوانده است:
من فدای آنکه خود را دیده است |
| عصر حاضر را نکو سنجیده است |
غربیان را شیوه‌های ساحری است |
| تکیه جز بر خویش کردن کافری است |
|
| (همان، ۱۳۶۱: ۴۰۵) |
همچنین در کتاب «احیای فکر دینی در اسلام» که مهمترین اثر اقبال است، در باب بازگشت به خویشتن آمده است: «در حال حاضر هر ملت مسلمان باید در عمیقترین خود خویش فرو رود و موقتاً تمام توجه را تنها به خودش معطوف دارد، تا زمانی برسد که همه ملتهای اسلامی، چندان نیرومند و صاحب قدرت باشند که بتوانند خانوادههای زنده و مستقلی بسازند» (همان، ۱۳۴۶: ۱۸۲). بلی اقبال میخواست که مسلمانان متکی به خود باشند و بدون هر نوع وابستگی به دیگران، خودکفا شوند:
|
| به راه دیگران رفتن عذاب است |
گر از دست تو کار نادر آید |
| گناهی هم اگر باشد ثواب است |
|
| (همان، ۱۳۶۱: 208) |
اقبال بارها تأکید میکند که نباید تقدیر خود را به دست دیگران داد. باید به خود بازگشت و با اتکای به خود، جامعه مرفه ساخت و خوش زیست:
|
| به خاک خویش زن اکسیر خود را |
خودی را گیر و محکم گیر و خوش زی |
| مده در دست کس تقدیر خود را |
|
| (همان، ۱۳۷۰: ۴۵۴) |
نظریه خودی، اساس همه جنبههای فکر و فلسفه اقبال و محور مباحث عمده در «بازسازی تفکر دینی در اسلام» است (صمصام و خدایار، ۱۳۸۸: ۹۶۹). اقبال بنا بر جهانبینی عمیق خویش، انسان را موجودی بس عظیم و بزرگوار و خلیفه و نایب خداوند در زمین میداند و برای خودی انسان، ارزش بسیار قائل است (حقیقت رفیع، ۱۳5۷: ۴۳). از همینرو نقشه مسیر ارائه داد و به نقاط عطف مختلفی اشاره کرده است که باید قبل از رسیدن به مقصد نهایی زندگی طی شود. مقصد نهایی، نقطهای است که انسان «خود» را بشناسد و به انسان کامل تبدیل شود (khurram, 2019: 9).
احیای اندیشه دینی و اصلاح جامعه
بازسازی اندیشه دینی و اصلاح جامعه نیز جزء مؤلفههای اساسی اندیشه سیاسی علامه اقبال است. او در این زمینه فراوان تلاش نموده است و بخشی از برآیند این تلاشها، تدوین کتاب «بازسازی اندیشه دینی یا احیای فکر دینی در اسلام» است. اقبال تنها راه نجات انسانها بهویژه مسلمانها را احیا و بازسازی اندیشه دینی مطابق اقتضای زمان و مکان دانسته (ذاکر اصفهانی، ۱۳۷۷: ۳۰۷) و مقصود او از این مهم، بازنگری، بازفهمی، تجدیدنظر، اصلاح و پیراستن دین است. اقبال به عنوان نواندیش دینی، ضمن حفظ هسته مرکزی دین، سعی بر زدودن لطمههای هولانگیز خرافه و واپس‌گرایی از بدنه دین داشته است. به باور او، فتاویای که در گذشته صادر شده، با اوضاع همان زمان سازگار بوده و شرایط امروز تغییر یافته است. لذا با توجه به اوضاع کنونی جهان باید توجه بیشتری به مسائل دینی مبذول گردد (ماکان، ۱۳۹5: 128-۱۲۹)؛ مانند حل و فصل مسائل فقهی بر اساس اقتضای زمان و نیازهای موجود توسط فقها، وکلا و قضاتی که با اصول فقه اسلامی شناخت کامل دارند (اقبال، ۱۳۷۲، ج۲: ۸۶۷). او همچنین باورمند به تفسیر آیات قرآن کریم با توجه به اوضاع و شرایط زمانه بود (Sultana, 2002: 48). از همین جهت استاد مطهری، او را قهرمان اصلاح در جهان اسلام خوانده (مطهری، ۱۳۸۲: ۴۹) و سعیدیپور میگوید: «کسان دیگری نیز در عصر او [اقبال] به فعالیتهای اصلاحی دست زدند، اما نوع و کیفیت دستگاه فلسفی فکری و منظومۀ معرفتی اقبال، او را از دیگران متمایز ساخته بود» (سعیدیپور، ۱۳۸۴: ۹۳). دکتر شریعتی نیز در کتاب «ما و اقبال»، علامه اقبال را انسان علیگونه معرفی میکند و تذکر میدهد که اقبال به اوضاع جامعه بشری و اسلامی میاندیشید و برای نجات و بیداری و آزادی جهاد مینمود (شریعتی، ۱۳۸۸: ۴۶).
از نگاه اقبال، اگر هدف جهان بشری، برقراری امنیت و صلح جوامع مختلف انسانی منظور شود و بتواند هیئتهای اجتماعی موجود آنها را دگرگون نموده، یک سازمان وسیع اجتماعی ایجاد کند، به جز نظام اسلامی، هیچ نظام اجتماعی دیگر نمی‌تواند در دامنۀ اندیشه جایگزین گردد؛ زیرا به باور اقبال، اسلام تنها فراخوانندۀ اصلاح اخلاق بشر نیست، بلکه در زندگی اجتماعی بشرخواهان، یک انقلاب تدریجی ولی در عین حال اساسی نیز می‌باشد که هدف ملی و نژادی او را یکسر تغییر داده و در ضمیر، انسانیت صرف را تولید مینماید (اکرم، ۱۳۹۴: ۲۴۷). علت این تأکید علامه اقبال به نظام اسلامی ناشی از اعتقاد عمیق او به دین و فهم اساسی او از دین بود. از نگاه او، بدون دین، یک سیستم اجتماعی قادر به انجام درست کارها نخواهد بود. از همینرو تلاش خود را بر احیای اندیشه اسلامی و حمایت جامعه اسلامی متمرکز نمود (Afzal dar, 2013: 81).
اندیشه اساسی و اصلی اقبال این بود که نظم اجتماعی در اسلام بر پایه یکتاپرستی (توحید) -که خود چکیده و گوهر برابری، همبستگی و آزادی است- گذارده شده است. برابری پیش از هر چیز، برابری انسانها در پیشگاه خداوند است (ساکت، ۱۳۸۵: ۴۳۳- ۴۳۴). برادری بر اساس اشتراک در ایمان به خدا و پیامبر او و مساوات در گوهرانسانی، حذف امتیازات قومی و فرقه‌ای و برابری در برابر قانون و فرصتهای زندگی است، که جامعه در اختیار افراد قرار میدهد (مجدالدین، ۱۳۸۴: ۲۲۴).
از نگاه اقبال، انسان دارای یک خود بزرگتر است و آن خود بزرگتر جامعهای است که این انسان به او تعلق دارد. اقبال، جامعه را برای انسان از اینرو ضروری میداند که انسان میتواند در جامعه بهدرستی رشد نماید و در جامعه است که میتواند مأموریت و خواستهای خود را تحقق بخشد. اقبال برای فرد و جامعه اهمیت یکسان قائل است. او پیوند میان فرد و جامعه را الزامی دانسته، معتقد است که این دو به رشد یکدیگر کمک میکنند. از اینرو است که هر دو را مکمل یکدیگر میداند. اقبال، جامعه را یک نعمت برای فرد دانسته است؛ زیرا به باور او در جامعه است که شخصیت افراد رشد میکند و به کمال میرسد. او همچنین افراد را واحدهای اساسی جامعه دانسته است که جامعه را شکل و سامان میدهند (paray & fulware, 2021: 10). از همینرو ارتباط فرد با جامعه را
رحمت دانسته و تأکید به اشتراک در آن نموده است:
|
| جوهر او را کمال از ملت است |
تا توانی با جماعت یار باش |
| رونق هنگامۀ احرار باش |
|
| (لاهوری، ۱۳۷۰: 58) |
روی‌هم‌رفته اقبال برای اصلاح اجتماعی جامعه، افراد را تربیت میکند و از آن افراد اجتماعی می‌سازد که هر «خود» تابناکی در جامعه خویش (بیخود) میشود، در جامعه گم و فنا می‌گردد و آنگاه از خودهای در یکدیگر گم شده، جامعه خودیافتۀ بزرگی به وجود می‌آید (حقیقت رفیع، ۱۳57: ۴۵). از نگاه او، انسان برای کمال شخصیت خود و پیشرفت جامعه باید ظرفیت، قدرت و امکانات ذاتی خود را درک نماید. اقبال، ظهور و سقوط ملتها را ناشی از درک و انکار کردن «خود» دانسته است. به این مفهوم که اگر خود را درک کردند، به رفاه و آسایش و تمدن می‌رسند؛ اما اگر خود را انکار نمودند، دچار زوال و انحطاط می‌شوند (paray & fulware, 2021: 11). از اینرو در برابر رنگ باختن جامعه اسلامی، خودشناسی انسان (اثبات خودی) و خودشناسی، وظیفه انسان در برابر اجتماع را به عنوان چارهای اصلی مورد نگرش و بررسی قرار میدهد.
آرمانشهر علامه اقبال
آرمانشهر یا جامعه ایدهآل از مؤلفههای اساسی اندیشه سیاسی علامه اقبال است که در شعر او به نام مرغدین به تصویر کشیده است. جامعه مورد نظر اقبال آن است که در آن، نظم اجتماعی بر منافع جامعه، بیشتر از منافع فردی تأکید داشته باشد و به نابرابری اجتماعی و سرکوب اعتراض نماید (Ahmad, 2018: 313). از نگاه او، مرد کامل یا ابرمرد میتواند چنین جامعهای را ایجاد نماید که در آن آزادی، برابری و عدالت وجود داشته باشد (Qazi, 2013: 90). انسان کامل یا ایدهآل اقبال دارای صفات خداپسندانه است و صفات خداپسندانه باعث تقویت شخصیت او میشود و به آن قوام می‌بخشد. انسان ایدهآل اقبال، اسیر سرنوشت نشده است، بلکه قدرت و توانایی‌های بسیاری در درونش نهفته است که او را به اهدافش میرساند (Abdul Razak, 2011: 378-380).
همانطور که ذکر شد، جامعه ایدهآل و مورد نظر اقبال در قالب ویژگیهای یک شهر خیالی به نام «مرغدین» معرفی میشود (مجدالدین، ۱۳۸۴: ۲۲۶). این شهر دارای ظاهر زیبا و طبیعت منزه است:
|
| من چه گویم زان مقام ارجمند |
برطبیعت دیوماشین چیره نیست |
| آسمانها از دخانها تیره نیست |
|
| (لاهوری، ۱۳۷۰: 329) |
در آرمانشهر اقبال هم نظم فکر و اندیشهای جاری است و هم نظم عملی و اجتماعی و هیچ تضادی بر اساس این نوع وحدتگرایانه وجود ندارد. در این اندیشه انسان علیرغم داشتن ایدئولوژی الهی، موجود مجبور و عاجز و ناتوان نیست، بلکه به قول «آن‌ماری شیمل»، اقبال در اندیشه خود نوعی اومانیسم اسلامی را ترویج میکند که ارزیابی مجددی از انسان بر اساس اصول اسلامی است. همین نظم و تفکر وحدتگرایانه همانطور که در ساحت اندیشه بروز مییابد، در ساحت عمل نیز در آرمانشهر نمود پیدا میکند. اقبال برای آگاهی مردم نسبت به استعمار و وضعیت سرزمین خود دست به تلاش گسترده زد و با نشان دادن مشکل، راهحل یا آرمانشهر را در گرو تلاش همهجانبه و مستمر بر اساس اهداف و اصول متفاوت خویشتن خویش دانست. هدف او در این تلاش گسترده، تحقق آرمانشهری است که شرقی بیشباهت به غرب، اما نه مانند شرق گذشته است، بلکه یک شرق تازه که مردمانی که در آن زندگی میکنند، مردمان تازه و واقف به اسرار خودی باشند؛ یعنی کسانی که نیروی درونی خود را بازشناخته و بر آن متکی گردیده و از طریق خودآگاهی به شناخت درست زندگی دست یافته باشند. حاکم آرمانشهر از همه ویژگیها و کمالات ظاهری و باطنی انسانی برخوردار بوده و دارای تفکر و اندیشه راستین و فلسفی می‌باشد و در عمل نیز خوش‌کلام و سختکوش است (حسنیفر، ۱۳۹۷: ۵۶-۵۷).
آرمانشهر اقبال دارای آزادی، عدالت و هماهنگی جهانی است. در این جامعه همه انسانها برابرند و هیچگونه اشرافیت، طبقه ممتاز و نظام طبقاتی وجود ندارد (ساکت، ۱۳۸۵: ۱۱).
تأثیر اندیشه سیاسی علامه اقبال بر حزب جمعیت اسلامی افغانستان
جمعیت اسلامی افغانستان
جمعیت اسلامی افغانستان در ادامه سازمان جوانان مسلمان یا نهضت اسلامی افغانستان شکل گرفت و رهبری این جریان را برهانالدین ربانی که از قوم تاجیک بود، به عهده داشت. جمعیت اسلامی نسبت به سایر احزاب، ویژگیهای بیشتری برای مطرح شدن و حمایت کشورهای خارجی داشت. شهید عبدالقادر ذبیحالله، احمدشاه مسعود، طارق، اسماعیلخان و نیکمحمدخان هزاره و برهانالدین ربانی از فرماندهان و رهبران نامدار جمعیت اسلامی بودند (دولتآبادی، ۱۳۷۱: ۱۶۱-۱۶۲).
این جریان که در اخراج نیروهای شوروی، نقش برازنده داشت، در تبانی با دیگر جریانهای اسلامگرای افغانستان، حکومت جمهوری دموکراتیک افغانستان را در ۱۳۷۱ه. ش سرنگون نمود و متعاقب آن حکومت جمهوری اسلامی افغانستان را شکل داد (بیگزاد، ۱۳۹۸: ۶۱). اما اختلافات میان جریانهای اسلامگرا، عمر این حکومت را کوتاه نمود و زمینۀ ظهور و رشد جریان طالبان را فراهم ساخت؛ به طوری که طالبان در ۱۳۷۵ وارد کابل شدند و کابینه حکومت جمهوری اسلامی افغانستان به شمال و شمال شرق کشور نقل مکان نمود. هرچند با گذر زمان قلمرو دولت جمهوری اسلامی افغانستان کوچکتر میشد، به عنوان حکومت رسمی افغانستان از طرف کشورها به رسمیت شناخته میشد. سرانجام با حمله آمریکا به افغانستان و شکست طالبان، حامد کرزی در اجلاس بن به عنوان رئیس دولت موقت افغانستان گماشته شد و برهانالدین ربانی، رهبر جمعیت اسلامی که از ۱۳۷۱-۱۳۸۱ ریاست جمهوری اسلامی افغانستان را عهدهدار بود، در اول دی ۱۳۸۱، حکومت را به اداره موقت افغانستان تحویل نمود.
استاد ربانی در ۲۹ شهریور ۱۳۹۲ه. ش با حمله انتحاری در منزلش واقع در شهر کابل به شهادت رسید و رهبری جمعیت اسلامی افغانستان به دوش فرزند او (صلاحالدین ربانی) گذاشته شد. اما دیری نگذشت که اختلافات میان اعضای رهبری این جریان بالا گرفت، به حدی که در ۱۳۹۹ه. ش منجر به انشقاق این حزب بزرگ اسلامگرای افغانستان به دو شاخه (جمعیت اسلامی با رهبری صلاحالدین ربانی و جمعیت اسلامی با رهبری استاد عطامحمد نور) شد.
تأثیر اندیشه سیاسی علامه اقبال بر جمعیت اسلامی از رهگذر ایدئولوگ این جریان
با وجود رهبران و شخصیتهای مختلف حزب جمعیت اسلامی، برهانالدین ربانی که دستکم چهار دهه رهبری این حزب را به عهده داشت، جایگاه ممتاز و ویژهای در تاریخ این جریان دارد؛ به طوری که میتوان او را ایدئولوگ این حزب نامید. ربانی، بخش بزرگی از جهاد افغانستان علیه شوروی را رهبری نمود و در واقع عامل کلیدی این پیروزی، رزمندگانی بودند که تحت رهبری این شهید قرار داشتند. شهید احمدشاه مسعود، شهید سید نجمالدین واثق، شهید ذبیحالله مجاهد و... از جمله فرماندهان و رزمندگان مشهور تحت رهبری برهانالدین ربانی بودند. استاد ربانی بهشدت ضد استعمار و مخالف سرسخت حضور اجانب در افغانستان بود؛ آنسان که گفته است: «استعمار و مزدوران آن را از وطنتان برانید. این خاک مسلمانهاست. در اینجا قرآن باید حکومت کند. شما در راه خدا به خاطر کسب رضای او جهاد کنید» (ربانی، ۱۳۹۹الف: ۱۴۹).
همچنین استاد ربانی در باب تهاجم فرهنگی چنین گفته است: «خطر تهاجم فرهنگی جدید که با هجوم سپاهیان مغربزمین تحت پوشش مبارزه با تروریزم، نسل جوان ما را مورد تهدید قرار داده است و با انقلاب اطلاعات، هجوم افکار و اندیشهها و پخش و نشر انواع مختلف معلومات سمعی، تصویری و نوشتاری که بیشتر آنها جنبۀ تجارتی و هدف ویرانگری دارند، اخلاق و ارزشها را نشانه گرفته‌اند» (همان: ۱۸۳). ربانی همانند اقبال به استعمار و تهاجم فرهنگی آن تاخته، اما استفاده از علم و فناوری آن را الزامی دانسته است: «جامعه ما به فراگیری علم و تکنولوژی معاصر به عنوان یکی از مهمترین رمز بقای ملتها، سخت نیازمند است» (همان: ۲۰۶).