عقل و عرف و بازاندیشی سیاسی در مکتب شیعی بغداد
محورهای موضوعی : پژوهش سیاست نظریَعلی دست باز 1 , کمال پولادی تولاپی 2 *
1 - گروه علوم سیاسی، واحد چالوس، دانشگاه آزاد اسلامی، چالوس
2 - گروه علوم سیاسی، واحد چالوس، دانشگاه آزاد اسلامی، چالوس
کلید واژه: افکار سیاسی, حکومت‌های عرفی مستقر, مکتب بغداد, فقها و متکلمان شیعی و کلام و فقه سیاسی,
چکیده مقاله :
نظرورزی سیاسی متکلمان و فقیهان عقل گرای شیعی مکتب بغداد، در مقایسه با مکتب مسلط پیشین، یعنی مکتب حدیث گرای قم، دچار تحول و دگرگونی شد. پرسش از چند و چون این تحول، با این فرضیه پاسخ داده شد که این عالمان، بنابر اقتضای عقل کلامی و اصولی- فقهی شیعی در پیوند با عرف متشرعه، از رویکرد فقدان مشروعیت مطلق حکومت مستقر به رهیافت مشروعیت نسبی حکومت موجود گذر کردند. روش پژوهش حاضر، بر پایه تفسیر متن و تحلیل تاریخی و از نوع تحلیل کیفی استوار است. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد که اصحاب مکتب بغداد با عقل کلامی خویش، در بادی امر به دو مقولۀ «تأسیس حکومت» و «نهاد امامت» رسیدند که به تناسب، ضرورت ها و شرایط مربوطه را با استدلال عقلانی شرح و بسط دادند. آنگاه بر اساس عقل اصولی-فقهی و در پیوند با عرف متشرعۀ زمانه خود، حکم به مشروعیت نسبی حکومت های عرفی موجود دادند که با نشانه ها و دلالت های جواز همکاری ها و پذیرش مناصب حکومتی، قابل درک و دریافت است.
The political theology of the Shi'a theologians and Jurists of the Baghdad school has undergone a transformation compared to its predecessor, the hadith school of Qom. This transformation was answered by the hypothesis that these scholars, by virtue of the Shi'a theological and theological-jurisprudential rationale In connection with the prevailing custom, transcended the approach of lacking the absolute legitimacy to the relative legitimacy of the existing government. The method of this article is based on the interpretation of text and historical analysis and qualitative analysis. The findings show that the Baghdad school, in their theological reason, came to the two categories of "establishing the government" and "the institution of the Imamate" Which, accordingly, elaborated the relevant necessities and conditions with rational reasoning. Then, on the basis of the jurisprudential reason, and in connection with the custom of their time, they gave the relative legitimacy of existing customary governments that can be understood by the signs and implications of permitting cooperation and accepting government offices.
آل¬غفور، سیدمحسن (1380) «عقل¬گرایی و نقل¬گرایی در فقه سیاسی شیعه»، شماره چهاردهم، تابستان، صص 121-138.
اثباتی، اسماعیل (1383) «بررسی آرای کلامی شیخ صدوق و مقایسه آن با آرای شیخ مفید»، حدیث اندیشه، شماره نهم و دهم، بهار و تابستان، صص 47-76.
احمدزاده، سید حشمت¬الله (1382) «عرف در نظر فقیهان و حقوق¬دانان»، پژوهش¬های فقه و مبانی حقوق اسلامی، شماره دوم، زمستان، صص 7-36.
الله بداشتی، علی¬ و اصغر رمضانی (1397) «بررسی و نقد انتقادات شیخ مفید بر دیدگاه انسان شناختی شیخ صدوق»، فلسفه و الهیات، شماره اول، بهار، صص 97-119.
امامی، مرتضی و دیگران (1393) «تئوری حکومتی عصر غیبت بر اساس دیدگاه شیخ مفید (ره)»، حکومت اسلامی، شماره چهارم، زمستان، صص 51-68.
ایزدهی، سیدسجاد و صدیقه صدیق تقی¬زاده (1397) «چیستی کلام سیاسی»، کلام اسلامی، سال بیست¬و¬هفتم، شماره 107، پاییز، صص 85-106.
برجی، یعقوب¬علی (1380) «رفتار سیاسی فقهای دوره میانه»، شماره چهاردهم، تابستان، صص 55-66.
برنجکار، رضا و ریحانه هاشمی (1393) «عقل¬گرایی در مدرسه امامیه بغداد و معتزله»، فلسفه دین، شماره 1، بهار، صص 57-82.
بهنیافر، احمدرضا (1386) «ارتباط خلافت عباسی با حکومت¬های ایرانی»، معرفت، شماره 114، خرداد، صص 95-104.
تقوی سنگدهی، سیده لیلا و بهرام امانی چاکلی (1391) «بررسی تعامل فکری و سیاسی شیخ مفید با حاکمان آل بویه»، پژوهشنامه تاریخ، شماره 27، تابستان، صص 21-46.
جهانبگلو، رامین (1376) نقد عقل مدرن (گفتگوهایی با اندیشمندان امروز جهان)، ترجمه حسین سامعی، ج اول، تهران، فرزان¬روز.
------------- (1377) نقد عقل مدرن (گفتگوهایی با اندیشمندان امروز جهان)، ترجمه حسین سامعی، ج دوم، تهران، فرزان¬روز.
حسن¬زاده، اسماعیل (1386) «سیاست در اندیشه و رفتار فقیهان شیعی دوره آ¬ل¬بویه»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره182، صص 39-62.
حکیم الهی، عبدالمجید (1395) «عقل¬گرایی و نص¬گرایی در تشیع (با بررسی تطبیقی دیدگاه¬های شیخ صدوق و شیخ مفید)»، کلام، شماره چهارم، بهار و تابستان، صص 5-24.
خالقی، علی (1383) «نظام سیاسی شیعه در اندیشه شیخ مفید»، علوم سیاسی، شماره 27، پاییز، صص 7-27.
خالقی، علی و دیگران (1386) نظام سیاسی و دولت مطلوب در اندیشه سیاسی شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
خانجانی، قاسم (1382) «روش¬پژوهشی شیخ مفید در تاریخ»، پژوهش حوزه، شماره 13 و 14، صص 161-173.
خیراللهی، زهرا (1390) «ماهيت عقل و توانايى آن در فرايند شناخت»، پژوهش¬های فلسفی کلامی، شماره 2، زمستان، صص 149-175.
رضازاده عسکری، زهرا (1384) «نقش شیخ طوسی در ایجاد نهضت علمی با تأکید بر تطور فقهی»، پژوهش دینی، شماره دوازدهم، زمستان، صص 235-250.
رضایی، جعفر (1393) «جایگاه عقل در کلام در مدرسه کلامی بغداد»، تحقیقات کلامی، شماره چهارم، بهار، صص 7-22.
رنی، آستین (1374) حکومت؛ آشنایی با علم سیاست، ترجمه لی¬لا سازگار، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
سالاریه، صفورا (1397) «اندیشه سیاسی سیدمرتضی در تعامل با حکومت آل¬بویه»، حکومت اسلامی، شماره دوم، تابستان، صص 169-189.
سیدباقری، سیدکاظم (1389) «نقش عقل در تحول فقه سیاسی شیعه (مطالعه موردی: دوره معاصر)»، جستارهای سیاسی معاصر، شماره اول، بهار و تابستان، صص 127-155.
شریعتی، فهیمه (1386) «تقریب مبانی کلامی شیخ صدوق (ره) و شیخ مفید (ره)»، آینه معرفت، تابستان، صص 103- 114.
شریف مرتضی (1405) رسائل الشریف المرتضی، قم، دارالقرآن الکریم.
شفیعی، محمود (1387) «اقتضاها و امتناع¬های عقل¬گرایی در فقه سیاسی شیعه»، شیعه¬شناسی، شماره 23، پاییز، صص 7-42.
شفیعی، محمود (1388) اندیشه سیاسی سید مرتضی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی، قم، بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم).
شوشتری مرعشی، سیدمحمدحسین و هرمز اسدی کوه¬آباد (1387) «بررسی نقش نظریه¬پردازان مکتب بغداد در نهادینه کردن «عقل» در سیر تحول و تطور فقه پژوهی امامیه»، مبانی فقهی حقوق اسلامی» شماره1، تابستان، صص 135-160.
طباطبایی، سیدجواد (1374) ابن خلدون و علوم اجتماعی (وضعیت علوم اجتماعی در تمدن اسلامی)، تهران، طرح نو.
----------------- (1396) درآمدی بر تاریخ اندیشه سیاسی در ایران، تهران، کویر.
طوسی، محمدبن¬حسن (1400) الاقتصاد الهادی الی الطریق الرشاد، تهران، بی¬تا.
----------------- (بی¬تا) النهایه فی مجرد الفقه والفتاوی، قم، بی¬نا.
----------------- (1394ق) تلخیص الشافی، تصحیح سیدحسین بحرالعلوم، ج4، قم، بی-نا.
عظیمی گرگانی، هادی (1386) «نقش شیخ طوسی در ایجاد نهضت علمی»، فقه و مبانی حقوق، شماره دهم، صص 43-59.
علیخانی، علی¬اکبر (1390) اندیشه سیاسی متفکران مسلمان، ج 2، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
غلامی، علی و محمد پورکیانی (1395) «بررسی مبانی فلسفی جایگاه «عقل» و «عرف متشرعه» در حقوق با تمرکز بر آرای علامه طباطبایی و استاد مصباح یزدی»، پژوهشنامه حقوق اسلامی، شماره اول، بهار و تابستان، صص 5-26.
فاریاب، محمدحسین (1395) «بررسی دیدگاه متکلمان امامیه درباره گستره علم امام با تکیه بر روایات»، تحقیقات کلامی، شماره پانزدهم، زمستان، صص 27-44.
فاضل استرآبادی، محمد (1385) «شیخ مفید و نوسازی فقه شیعه (بخش دوم)»، پژوهش¬های فقه و حقوق اسلامی، شماره چهارم، تابستان، صص 21-52.
------------------- (1385) «شیخ مفید و نوسازی فقه شیعه (بخش نخست)»، پژوهش¬های فقه و حقوق اسلامی، شماره سوم، بهار، صص 9-33 فرمانیان، مهدی و مصطفی صادقی کاشانی (1394) نگاهی به تاریخ تفکر امامیه: از آغاز تا ظهور صفویه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
فیرحی، داود (1382) نظام سیاسی و دولت در اسلام، تهران و قم، سمت و موسسه آموزشی عالی باقرالعلوم.
---------- (1378) قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، تهران، نی.
قهرمان¬نژاد، بهاء¬الدین و دیگران (1393) «تعامل با سلطان جور در اندیشه شیخ مفید»، فقه، شماره دوم، تابستان، صص 103-120.
کاتوزیان، ناصر (1382) مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران، تهران، شرکت سهامی انتشار.
کرون، پاتریشیا (1394) تاریخ اندیشه سیاسی در اسلام، ترجمه مسعود جعفری، تهران، سخن.
کریمی زنجانی اصل، محمد (1378) «فقه سیاسی امامیه؛ تأملی بر نخستین دوران تدوین»، تحقیقات اسلامی، سال سیزدهم، بهار و تابستان، صص 9-54.
لالاند، آندره (1377) فرهنگ علمی و انتقادی فلسفه، ترجمه غلامرضا وثیق، تهران، فردوسی ایران.
مبلغی، عبدالمجید (1398) سیر تطور هویت¬یابی شیعیان تا پایان مکتب شیعی بغداد، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی.
مصباح یزدی، محمدتقی(1377) حقوق و سیاست در قرآن، نگارش محمد شهرابی، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مطهری، مرتضی (1370) امامت و رهبری، قم/ تهران، چاپ دوازدهم، صدرا.
مفید، محمدبن¬نعمان (1413هـ .
ق) الارشاد، قم، الموتمر العالمی (کنگره جهانی هزاره شیخ مفید).
----------------- (1413هـ .
ق) المقنعه، قم، الموتمر العالمی.
----------------- (1413هـ .
ق) النکت فی مقدمات الاصول، قم، الموتمر العالمی.
----------------- (1413هـ .
ق) تصحیح¬الاعتقاد، قم، الموتمر العالمی.
ملک¬اف، علاءالدین (1397) «تفکرات سیاسی مرتضی علم¬الهدی سرآغازی بر اندیشه¬های تشیع در طول تاریخ»، مجموعه مقالات همایش بین¬المللی تبریز و انقلاب مشروطه ایران، دانشگاه آزاد اسلامی تبریز، مرداد.
منوچهری، عباس (1395) فراسوی رنج و رؤیا، جلد 1، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام.
موسویان، سیدمحمدرضا (1379الف) «حکومت و انواع آن در اندیشه سیاسی شیخ طوسی»، علوم سیاسی، شماره هشتم، بهار، صص 289-312.
------------------- (1379ب) «کار ویژه¬های حکومت در اندیشه سیاسی شیخ طوسی»، علوم سیاسی، شماره دوازدهم، زمستان، صص 245-266.
-------------------- (1380) «روابط متقابل مردم و حاکمان از دیدگاه شیخ طوسی»، حکومت اسلامی، شماره 19، بهار، صص 179-199.
موسویان، سیدمحمدرضا (1389) اندیشه سیاسی شیخ طوسی، قم، بوستان کتاب، چاپ سوم.
نیازی، محمدعلی وسیداحمد محمودی (1390) «بررسی روش شناختی تطبیقی اندیشه کلامی صدوق و مفید»، الهیات تطبیقی (علمی پژوهشی)، شماره ششم، پاییز و زمستان، صص 77-94.
یاوری، محمدجواد (1387) «اندیشه سیاسی شیخ مفید با تأکید بر کتاب «المقنعه» »، معرفت، شماره 124، فروردین، صص 93-116.