نسل دوم روشن‌فکری ایرانی، دولت مطلقه و مسئله تجدد
محورهای موضوعی : پژوهش سیاست نظری
حجت كاظمي
1
(دانشگاه تهران )
کلید واژه: انحطاط¬انديشی تجدد دولت مطلقه و روشن¬فكري نوسازی,
چکیده مقاله :
جهت‌گیری فكري نسل‌های مختلف روشن فکری ایراني از متن درگیری و تامل در مسئله انحطاط و عقب ماندگی، نحوۀ برون‌رفت از آن و نهایتا نسبت میراث سنتی و مدرنیته غربی در فرایند توسعه شکل گرفته است. این مقاله می‌کوشد تا جایگاه و مختصات چنین بحثی را نزد نسل دوم روشن فکری یعنی گروهی از روشن فکران ایرانی که فعالیت فکری - سیاسی خود را در راستای استقرار دولت پهلوی قرار دادند، بررسي كند. بخش اول مقاله در پي تحلیلی از فرایند گذار از نظريۀ دولت مشروطه به نظريۀ دولت مطلقه نوساز و تركيب افراد، گروه‌ها و نشريه هایي است كه چنین تحولی را تحقق بخشیدند. بخش دوم مقاله در پي ارائه تصويري از مجادله ها و دیدگاه‌های متنوع مطرح ميان اين نسل درباره مسئله تجدد و نحوه مواجهه با آن است. در اين بخش از مقاله، دیدگاه‌ها ذيل دو رويكرد «تجدد با حداقل تصرف ایرانی» و «تجدد مبتنی بر گزینش و انطباق با شرایط بومی» دسته‌بندی و ديدگاه چهره‌ها و گروه‌های حامي هر يك تشریح شده است. بخش انتهايي مقاله در پي پاسخ به چرايي عدم تعميق مباحث مربوط به مسئله انحطاط و تجدد در ميان اين نسل و تمركز بيشتر آنها بر ابعاد عینی‌تر برنامۀ نوسازي و نحوۀ تحقق آن است.
The intellectual orientation of various generations of Iranian intellectalism has been shaped from the context of involvement and thinking in the issue of decadence and Underdevelopment, the way of exit from it, and finally the relation of traditional legacy and the western modernism in the process of development. This article attempts to analyze the position and coordinates of such a discussion for second generation of intellectualism, i.e. a group of Iranian intelluctuals that had intellectual-political activity orienting toward the establishment of Pahlavi State. The first part of article analyzes the transition process of constitutional State to the theory of new authoritarian and absolute State and the combination of people, groups and publications that realized such evolution. The second part of article provides an image of controversies and views being common between this generation and about the issue of modernity and the way of confronting it. In this part of article, the views are classified under two approaches of “modernity with minimum Iranian manipulation” and “selection-based modernity and adaptation with native conditions” and views of figures and supporting groups have been explained. The last part of article answers to the origins of the lack of deepening the issues related to the issue of decadence and modernity in this generation and more focus on the more objective dimensions of renovation and the way of its realization.
آبادیان، حسین (1384) «روزنامه کاوه؛ رهیافتی روشن¬فکرانه برای تجدد و هویت ایران»، فصلنامه مطالعات ملی، سال ششم، شماره 1، صص 95-120.
----------- (1385) ایران؛ از سقوط مشروطه تا کودتای سوم اسفند، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
آدميت، فريدون (2535) ايدئولوژي نهضت مشروطيت، تهران، پيام.
------------ (1346) «انحطاط تاریخ‌نگاری در ایران»، مجله سخن، سال17، شماره 1، فروردين، صص 17-29.
------------ (1363) اندیشه‌های طالبوف تبریزی، چاپ دوم، تهران، دماوند.
آل¬احمد، جلال (1376) سفر فرنگ، ویراسته مصطفی زمانی¬نیا، تهران، کتاب سیامک.
افشار، محمود (1304 ش) «آغازنامه»، آينده، سال اول، شماره اول، تیرماه، صص 1-3.
افشار، ايرج (به کوشش) (1353) نامه‌هاي قزويني به تقي¬زاده، تهران، جاویدان.
افشار، ایرج (به کوشش) (1375) نامه‌های دوستان (گردآوری محمود افشار)، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار یزدی.
افشار، محمود (1358) سیاست اروپا در ایران، ترجمه سید ضیاءالدین دهشیری، تهران، بنیاد موقوفات دکتر افشار.
اقبال آشتیانی، عباس (1353) انتقاد بعضی از مندرجات کاوه، در: مقالات تقی‌زاده، جلد چهارم: جوهر تاریخ و مباحث اجتماعی و مدنی، زیرنظر ایرج افشار، تهران، شکوفان.
انتخابی، نادر (1390) ناسیونالیسم و تجدد در ایران و ترکیه، تهران، نگاه آفتاب.
الیوت، متيو (1385) «ایران نو و زوال سیاست‌های حزبی در دوره رضاشاه»، در: تجدد آمرانه: جامعه و دولت در عصر رضاشاه، به کوشش تورج اتابكي، ترجمه مهدی حقیقت‌خواه، تهران، ققنوس.
امانت، عباس (1383) قبله عالم: ناصرالدین‌شاه قاجار و پادشاهی ایران، ترجمه حسن کامشاد، تهران، کارنامه.
بهار، محمدتقی (1363) تاریخ احزاب سیاسی، ج2، تهران، امیرکبیر.
بهنام، جمشيد (1379) برلنی‌ها: اندیشمندان ایرانی در برلن، تهران، فرزان روز.
بیات، كاوه (1372) «دکتر رضا کاویانی و مملکت بی‌نقشه و بی‌هدف او»، فصلنامه گفتگو، شماره اول، تیر، صص15-29 ------- (1374) «تجدد اخلاقی: تجربه ایران جوان»، فصلنامه گفتگو، شماره10، زمستان، صص 17-30.
------- (1375) «اندیشه سیاسی داور و تأسیس دولت مدرن در ایران»، فصلنامه گفتگو، شماره 2 دی، صص 116-133.
پورداوود، ابراهیم (1305) خرمشاه (کنفرانس‌های پورداوود در هندوستان راجع به آیین و تاریخ و لغت ایران قدیم)، از سلسله انتشارات انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی.
پورشالچی، محمود (به کوشش و ترجمه) (1384) قزاق: عصر رضاشاه پهلوی بر اساس اسناد وزارت خارجه فرانسه، تهران، مروارید.
تقی‌زاده، سید حسن (1304) «مقدمات آینده روشن»، آینده، سال اول، شماره اول، تیر، صص 17-25.
---------------- (1338 ق) «دوره جدید (سرمقاله)»، كاوه، سال اول (دوره جدید)، سال پنجم (دوره قدیم) شماره اول، غره جمادی الاخره، ص 2.
----------- (1339 قمری) «نکات و ملاحظات»، کاوه، سال دوم، شماره 7 (دوره جدید)، غره ذی‌القعده، صص 1-4.
----------- (1353) مقالات تقی‌زاده، جلد چهارم: جوهر تاریخ و مباحث اجتماعی و مدنی، زیرنظر ایرج افشار، تهران، شکوفان.
----------- (1372) زندگي طوفاني: خاطرات تقی¬زاده، به کوشش ایرج افشار، چاپ دوم (با اضافات)، تهران، علمي.
توكلي طرقي، محمد (1380) تجدد بومي و بازانديشي تاريخ، تهران، تاريخ ايران.
جمال‌زاده، سید محمدعلی (1378) خاطرات سید محمدعلی جمال‌زاده، به کوشش ایرج افشار و علی دهباشی، تهران، سخن.
جمعیت ایران نو (1306) بیانیه جمعیت ایران نو، شفق سرخ، سال هشتم، شماره 826، یکشنبه 2 مهر، ص1.
داور، علی¬اکبر (1301 ش الف) «یادداشت یومیه»، مرد آزاد، سال اول، شماره 21، 9 حوت 1301، ص 1.
---------- (1301 ش الف) «یادداشت یومیه»، مرد آزاد، سال اول، شماره 23، 13 حوت 1301، ص 1.
دشتی، علی (1306ش) «رویه شفق سرخ در سال گذشته»، شفق سرخ، سال ششم، شماره 712، 13 فروردین، ص 1.
-------- (1342 قمری الف) «جواب اول» (بخش اول)، شفق سرخ، سال دوم، شماره 42، 3 محرم، ص 1.
-------- (1342 قمری ب) «جواب اول» (بخش دوم)، شفق سرخ، شماره 43، 6 محرم، صص 1-2.
-------- (1339) ایام محبس، چاپ پنجم، تهران، بی‌نا.
رضازاده شفق، صادق (1305 ش) «تمدن دارد می‌میرد»، ايرانشهر، سال چهارم، شماره 8 و 9، آذر، صص 473-478.
زنجانی، شیخ ابراهیم (بی‌تا) سرگذشت زندگی من: خاطرات شیخ ابراهیم زنجانی، به اهتمام غلامحسین میرزا صالح، آلمان، نیما.
ژوبر، آمده (1347) مسافرت در ارمنستان و ایران، ترجمه علیقلی اعتماد مقدم، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
شکوری، ابوالفضل و آوات عباسی (1395) «شکل‌گیری اندیشه تجدد آمرانه در تاریخ معاصر ایران (مطالعه موردی: نامه فرنگستان)»، فصلنامه سیاست، دوره 46، شماره 1، بهار، صص 109-128.
شوستر، مورگان (1386) اختناق ایران، ترجمه حسن افشار، تهران، ماهی.
شیخ‌الاسلامی، جواد (1375) صعود و سقوط تيمورتاش، تهران، توس.
صالحی، نصرالله (1387) اندیشه تجدد و ترقی در عصر بحران (1288-1299)، تهران، عطایی.
طباطبایی، سيد جواد (1385) مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی، تبریز، ستوده.
عامری، ميرزا جواد خان (معین¬الممالک) (1387) از رضاشاه تا محمدرضا پهلوی (یادداشت‌های میرزا جواد عامری)، به کوشش هوشنگ عامری، تهران، پارسه.
غنی، قاسم (1361) زندگی من: یادداشت‌های دکتر قاسم غنی، ج1، به کوشش‌هاله اسفندیاری و سیروس غنی، تهران، آبان.
فروغی، ابوالحسن (1305ش) «هم تعلیم ابتدایی، هم معارف عالیه»، آينده، سال اول، شماره 11، صص 643-653.
فروغی، محمدعلی (1344) سیر حکمت در اروپا، جلد 3، تهران، طهوری.
فروغی، محمد علی (1354) مقالات فروغی، جلد اول، به کوشش محمود فروغی و حبیب یغمایی، تهران، توس.
کاتوزیان، همايون (1382) «تقی¬زاده: سه زندگی در یک عمر»، ایران نامه، سال بیست و یکم، شماره 1و 2، بهار و تابستان، صص 7-48.
کاظم‌زاده ایرانشهر، حسین (1340ق الف) «سرمقاله»، ایرانشهر، شماره اول، سال اول، ذی‌القعده، صص 1-2.
-------------------- (1340ق ب) «شرق¬شناسی و غرب¬شناسی»، مجله ایرانشهر، سال اول، شماره اول، ذی القعده، صص 12-14.
------------------- (1342ق) «معارف و معارف¬پروران ایران»، ایرانشهر، سال دوم، شماره دوم، اول ربیع‌الاول، صص 66-86.
------------------- (1341ق) «پایان سال نخستین ایرانشهر و خلاصه عقاید ما»، ایرانشهر، سال اول، شماره 12، غره ذیقعده، صص 314-316.
------------------- (1305ش الف) «روح و قوای او»، ایرانشهر، سال چهارم، شماره اول، فروردین صص1-9.
------------------ (1305 ش ب) «سرآمدان ایران»، شماره 5، چهارم مرداد، صص 271-280.
------------------ (1354) تجلیات روح ایرانی، در: پنج اثر برگزیده از کاظم‌زاده ایرانشهر، تهران، اقبال.
کاظمی، حجت (1397) «نوسازی نهادی در پادشاهی‌های سنتی و شکل‌گیری الگوی نئوپاتریمونیالیسم: تجربه پهلوی اول»، فصلنامه سیاست، دوره 48، شماره 2، تابستان، صص457-475.
کاویانی، رضا (1330) مملکت بی‌نقشه و بی‌هدف، تهران، بی‌نا.
کسروی، احمد (2537) تاریخ هجده‌ساله آذربایجان، ج 1 و 2، تهران، امیرکبیر.
----------- (1319) تاريخ مشروطه ايران، ج 1، تهران، بي‌نا.
مجد، محمدقلي (1385) قحطي بزرگ سال‌های 1917-1919، ترجمه محمد کریمی، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
مشفق کاظمی، مرتضي (1350) روزگار و اندیشه‌ها، تهران، ابن‌سینا.
مقدم، حسن (1301) جعفرخان از فرنگ آمده: کمدی در یک پرده، تهران، مطبعه فاروس.
میگدال، جوئل (1395) دولت در جامعه، ترجمه محمدتقی دلفروز، تهران، کوير.
میلانی، عباس (1369) «مجله کاوه و مسئله تجدد»، ایران¬شناسی، شماره 77، پاییز، صص 504-519.
نامعلوم (1338ق) «مناظره شب وروز»، کاوه، سال پنجم (دوره قدیم)، شماره 6، غره شوال، صص 2-3.
نامعلوم (1339 ق الف) «نکات و ملاحظات»، كاوه، سال اول (دوره جدید)، شماره 4، غره شعبان، صص 1-6.
نامعلوم (1339 ق ب) «نکات و ملاحظات»، کاوه، سال دوم (دوره جدید)، شماره 5، غره رمضان، صص1-2.
نامعلوم (1339 ق ج) «نکات و ملاحظات»، کاوه، سال دوم، (دوره جدید) شماره 8، غره ذی الحجه، صص 1-5.
نامعلوم (1302 ش، 1292 یزدگری) «سرمقاله»، رستاخیز، سال اول، شماره اول، بهمن، صص 4-6.
نفیسی، سعید (1306) «یادداشت وارده»، شفق سرخ، سال ششم، شماره 808، 6 شهریور، صص 1-2.
هانتینگتون، ساموئل (1375) سامان سیاسی در جوامع دستخوش دگرگونی، ترجمه محسن ثلاثی، چاپ دوم، تهران، علم.
Amir Arjomand, Saïd (2014) Multiple Modernities and the Promise of Comparative Sociology, in: Saïd Amir Arjomand & Elisa Reis (eds) Worlds of Difference, Sage publication.
Baeg Im, Hyug (2000) South Korean Democratic Consolidation in Comparitive Politics, in: Larry Jay Diamond, Byung-Kook Kim (eds) Consolidating Democracy in South Korea، Lynne Rienner Publishers.
Calcagno, Antonio (2014) Lived Experience from the Inside Out: Social and Political Philosophy in Edith Stein, Duguesne University Press.
Eisenstadt, Shmuel N (2002) Multiple Modernities, New Brunswick, NJ: Transaction Publishers.
Kamali, Masoud (2007) Multiple Modernities and Islamism in Iran, Social Compass Vol 54, Issue 3.
Salim Nefes, Türkay (2013) Ziya Gökalp’s adaptation of Emile Durkheim’s sociology in his formulation of the modern Turkish nation, International Sociology, Vol 28, Issue 3.